De oude vertrouwde geopolitiek

De (retorische) vraag wordt terloops gesteld door Volker Zastrow, politiek redacteur van de Frankfurter Allgemeine Zeitung, in een stuk waarin hij de alarmbel luidt over de nationalistische ressentimentspolitiek van Vladimir Poetin en het begrip dat daarvoor in Duitsland bestaat. Volgens Zastrow moet het Westen juist herbewapenen om zich tegen de Russische machtsaspiraties in Oost-Europa te weer te stellen. De combinatie van een zwak land dat uit gekwetste trots zijn verloren gegane grootheid in de wereld wil herstellen is naar zijn mening gevaarlijk. De Duitsers zouden er goed aan doen zich Michail Gorbatsjov te herinneren. Gorby, die in Duitsland op handen werd gedragen, was een realist, die zich de zwakte van de toenmalige Sovjet-Unie bewust werd en daarnaar handelde. In de woorden van de essayist Hans Magnus Enzensberger: een held van de terugtocht.

Een man van de terugtocht is Poetin bepaald niet. Hij noemde het uiteenvallen van de Sovjet-Unie 'de grootste geopolitieke catastrofe van de twintigste eeuw', een catastrofe die hij het liefst weer ongedaan zou maken. In die zin kun je ook spreken van een terugkeer van de geopolitiek, al is die nooit echt verdwenen en was de uitbreiding van de NAVO en de EU het westerse strategische antwoord op een gevaarlijk machtsvacuüm in Oost-Europa na de val van het Sovjetcommunisme. De grote winnaar was Duitsland, dat zijn nationale eenheid (en soevereiniteit) terugkreeg, maar ook van oude gebiedsaanspraken achter de Oder en de Neisse afzag. Duitsland wilde geen negentiende-eeuwse grootmacht meer zijn. Integendeel, de hedendaagse Bondsrepubliek ziet zichzelf als civiele mogendheid, ingebed in een Europese wereld van orde en recht. Maar binnen die geordende veilige wereld neemt Duitsland weer een oude centrumpositie in, waarbij het zich ongewild opnieuw als 'eerlijk makelaar' opwerpt. Niet volgens de oude machtspolitiek van Otto von Bismarck, die 'de draad naar Rusland' niet verloren wilde laten gaan, maar als een land dat recht in rede hoog in het vaandel heeft staan en voor iedereen begrip heeft. Vooral voor de vroegere vijand Rusland, waartegen het twee allesvernietigende wereldoorlogen heeft gevoerd en waarvoor een diepe (en historisch gerechtvaardigde) angst bestaat.

Die russofobie, die ook als russofilie vermomd gaat, doet denken aan de germanofobie waaronder Frankrijk vanaf 1870 gebukt ging (en waarvoor het in 1940 capituleerde). Over Duitsland zei de Franse schrijver François Mauriac (1885-1970): "Ich liebe es so sehr, dass ich froh bin dass es zwei davon gibt." Dat sloeg op de Duitse deling, die Frankrijk na 1949 weer lucht gaf, maar zoveel 'liefde' voor de versplintering van het Russische Rijk durven ze in Duitsland niet uit te spreken. Daar heerst nog steeds bezorgdheid over het rampenland dat Rusland nog steeds is. Duitsland heeft veel werk gemaakt van de verzoening met de oude erfvijand Frankrijk (de euro is er het product van), maar altijd lag daar nog die griezelige erfenis in het Oosten. Die bestaat uit twee delen. De eerste is het criminele gedrag dat in de 'bloedlanden' (Timothy Snyder) heeft plaatsgevonden. Dat is het Zwischeneuropa van de Baltische staten, Polen en al die kleine landen die na het duivelspact tussen Stalin en Hitler in 1939 werden opgegeten. Het tweede is de Duitse overval op de Sovjet-Unie, in juni 1941, waarmee Hitler niet alleen woordbreuk pleegde tegenover Stalin, maar ook de basis legde voor de totale vernietiging van Duitsland zelf.

Het is deze in bloed gegoten overwinning in de Grote Vaderlandse Oorlog die nu voor Poetin weer dient als balsem voor de gekwetste Russische ziel. Waarmee de sterke man in het Kremlin gemakshalve voorbijgaat aan de ontluistering van het Sovjetcommunisme, die geheel van eigen makelij was (net als de ontmanteling onder leiding van Boris Jeltsin in december 1991). Erger, hij bevestigt daarmee ook dat de Russen nooit met hun stalinistische verleden hebben willen afrekenen op de manier zoals de Duitsers dat met hun nazi-verleden hebben gedaan. De Bondsrepubliek heeft zich werkelijk met zijn vroegere vijanden verzoend, te beginnen met Frankrijk, en boete gedaan voor de misdaden van Hitler. Rusland niet. Integendeel, Poetin meent op grond van de 'vernederingen' die Rusland zijn aangedaan, nog steeds recht te hebben op een positie als ordeningsmacht in Europa. Waarbij de kolossale misdaden in de Baltische Republieken, Polen, Wit-Rusland en - jazeker - Oekraïne worden vergeten. Alsof Moskou altijd van onberispelijke antifascistische signatuur is geweest: een afgrondelijke leugen uit de tijd van de eigen Sovjetpropaganda die er bij links West-Europa als zoete koek inging - en nu ook bij rechtspopulisten tegen de EU (zie dit stuk uit de New Republic, van Timothy Snyder).

Dat is verschrikkelijk gif, dat in potentie alle Europese veiligheidsstructuren kan opblazen. Zover is het nog niet, en er is ook tegengif. Maar zeker is dat de grote strategische debatten weer in (en over) Duitsland zullen worden gevoerd. Kijk nog even naar dat fotootje van die wijze oude mannen, Helmut Schmidt, Valéry Giscard d'Estaing, Henry Kissinger en Egon Bahr, genomen op de Münchner Sicherheitskonferenz op 1 februari 2014. Ze leven nog, als geesten uit een verleden dat al afgesloten leek. Alle vier zijn omstreden, waarbij Schmidt en Bahr, architect van de Ostpolitik van Willy Brandt, nu als zogeheten Russlandversteher optreden. Die worden ook in Duitsland zelf kritisch gevolgd, dus het is niet zo dat de Bondsrepubliek mentaal al voor Poetin heeft gebogen, nog afgezien van het feit dat Schmidt en Bahr geopolitiek geschoolde geesten zijn. (Sterker: ze zijn beiden met Kissinger bevriend en Schmidt heeft 'de draad naar Frankrijk' nooit willen loslaten.)

Maar Rusland verkeert wel in een positie om ouderwets te stoken binnen de Europese en Atlantische verhoudingen. Het doet dat ook, onder een president die carrière heeft gemaakt bij de KGB en later de FSB, en in zijn beginjaren ook nog eens in de DDR zat. And it shows! Het hele scenario dat zich sinds begin maart in Oekraïne heeft ontvouwd doet denken aan de meest sinistere perioden uit het Duitse verleden. Na de Sudeten-Duitsers uit de jaren dertig heb je nu de 'Sudeten-Russen' in Oekraïne en op de Krim. Maar die analogie is wellicht te sinister. Er is ook de echo van de (vreedzame) manier waarop zich in 1989/1990 de Duitse eenwording voltrok, een recenter trauma voor het Kremlin, waarbij de Oost-Duitsers met hun voeten stemden en na de oversteek op West-Duitse paspoorten en geld konden rekenen. Net als bij het 'wir sind das Volk' van toen wil Poetin de indruk wekken dat het hem om de rechten van verdrukte Russen buiten Rusland gaat. Maar er is een belangrijk verschil: het Rusland van Poetin infiltreert, intimideert en zaait verdeeldheid, terwijl de Bondsrepubliek van Helmut Kohl werkelijk democratisch was en een voorbeeld voor de tot dan toe geknechte volken van Oost-Europa kon zijn. Wie dat verschil uit het oog verliest, en dat gebeurt veel (zie alle onzin over de EUSSR), verliest meer dan zijn gezond verstand alleen.