Vrije wil, mode, of groepsdwang?

Volgens veel islamcritici laat het toenemende aantal hoofddoekjes op straat het onvrije karakter van de islam zien. Er zou sprake van groepsdwang zijn. Veel moslimmeiden beweren daarentegen 'uit vrije wil' voor hoofdbedekking te kiezen, voor ons niet-gelovigen moeilijk te geloven, omdat wij het stadium van de 'groepsemancipatie' al te boven denken te zijn en emancipatie juist als individualiseringsproces zien. Vrije individuen blijven niet bij hun kerk, maar lopen daaruit weg. En voor zover ze zelf voor een geloof 'kiezen', geldt dat als excentriek, als iets voor mensen die zoekende zijn en wat in de religieuze aanbodsfeer shoppen. In die westerse optiek past bijvoorbeeld de keuze voor het boeddhisme, dat aantrekkelijk kan zijn voor nonconformistische westerlingen die de ratrace van het westerse bestaan niet bevalt. In ons deel van de wereld is het boeddhisme, met zijn nadruk op tot rust komen en individuele meditatie, iets dat tegen de stroom ingaat, wat we van de opkomst van de islam, en dan vooral het zichtbare hoofddoekjesdeel ervan, niet kunnen zeggen. Als ineens grote groepen meiden tegelijkertijd voor hoofddoekjes kiezen, is dat groepsgedrag.

Maar groepsgedrag hoeft nog geen groepsdwang te zijn. Groepsdwang zie je vaak in kleine groepjes, in sektes die afgezonderd in communes op het platteland leven, of in revolutionaire terroristische cellen, waarbij het uit de school klappen van één groepslid de rest van de groep en vooral de groepsleider (meestal een charismatische goeroe-achtige figuur) in gevaar kan brengen. Zulke groepjes zijn uitzonderlijk en niet aantrekkelijk voor meerderheden van de bevolking, die gewoon over straat willen, ook met niet-groepsgenoten overweg moeten kunnen en een beetje een normaal leven willen leiden. Misschien is dat het 'geheim' van de hoofddoek. Je laat zien tot welke groep je hoort, maar je kunt er ook een helm bij dragen voor je scooter en ook mét hoofddoek kun je snel door je beltegoed heen raken, vooral als je veel vriendinnen hebt. Het is islam lite. Geen wonder dat moslima's zeggen dat ze dit 'uit vrije wil' doen.

Ik denk dat er weinig anders opzit dan die 'vrije wil' als uitleg te accepteren en er het beste van te hopen. Het is een begin van moderniteit en liberalisme. De hooddoekjes lijken mij bovendien wat anders dan de zwaaringesnoerde moslimvrouwen die door hun mannen thuis worden gehouden en letterlijk en figuurlijk in de duisternis leven. Dat is trouwens een verschijnsel waarin niet-moslims moeilijk en misschien zelfs helemaal niet kunnen doordringen, behalve faciliteiten bieden voor het geval zulke vrouwen uit eigen beweging, en tegen de wil van hun mannen in uitbreken. De hoofddoekjes gaan over straat, sjokken niet achter hun echtgenoten aan, willen zich graag laten zien, en lijken in menig geval ook een vrijer, vrolijker en arbeidzamer leven te leiden dan hun minder succesvolle en vaak maar wat rondhangende mannelijke pendanten. Als moslimmeiden zeggen dat ze hun hoofddoekjes 'uit vrije wil' dragen, dan is dat zo. Het is niet aan ongelovigen dat te betwijfelen, want hun hoofden zijn voor ons een black box.

Wil dat zeggen dat hun 'religieuze gevoelens' dan dieper zitten, of juist niet? Misschien wel, als je aanneemt dat een vrije keuze uit overtuiging gebeurt waarover zelfstandig is nagedacht. Maar omdat het hier overduidelijk om groepsgedrag gaat, mag je dat (in stilte) betwijfelen. Waarschijnlijk zit het allemaal niet zo diep, maar gaat het om een uiterlijk, oppervlakkig verschijnsel. Niet dat die niet op grote schaal om zich heen kunnen grijpen. We zien dat vooral in de jeugdcultuur, een emancipatiefenomeen bij uitstek waarbij jongeren zich van hun ouders losmaken en hun 'eigen weg' gaan, meestal de weg van vrienden en vriendinnen. Jongeren zijn bij uitstek modegevoelig en op conformistische wijze nonconformistisch. Of dat ook voor de moslima's geldt, blijft voor buitenstaanders de vraag, want het dragen van de hoofddoekjes kan ook als protest worden gezien om zich verplicht, dus tegen hun eigen wil, aan te passen aan westerse (Nederlandse) levensvormen die individualistisch worden gedefinieerd. Als we onze eigen (jeugd)cultuur met al die Madonna's, mobieltjes en merkkleding tenminste als individualistisch willen zien. De westerse jeugdcultuur is ook schreeuwerig, opdringerig en modegericht. Modes kunnen snel om zich heen slaan, en irritant en dom zijn. Maar na verloop van tijd veranderen ze weer. Als het echt waar is dat de huidige generatie moslimmeiden hun hoofddoekjes 'uit vrije wil' dragen, discrimineren ze zichzelf en kan de buitenwereld daar weinig aan doen, maar is het uit zelfbehoud ook verstandig daar niet te veel aanstoot aan te nemen. Dan is de kans het grootst dat ze die hoofddoekjes op een bepaald moment weer afdoen. Uit vrije wil.