Viering van een vergeten vrede

In Utrecht viert men dit jaar dat het precies driehonderd jaar geleden is dat daar een belangrijk vredesverdrag werd gesloten; het verdrag maakte een eind aan een reeks bloedige oorlogen in Europa. Voor het eerst in een lange periode heerste er weer vrede. Een knappe en gedenkwaardige prestatie, maar des te opmerkelijker is het dat bijna geen Nederlander dit nog weet. Ga de straat op en vraag het aan willekeurige voorbijgangers; de zogenaamde Vrede van Utrecht zal bij weinig mensen een belletje doen rinkelen. In het buitenland is het verdrag een stuk bekender; daar wordt de stad Utrecht zelfs vaak geassocieerd met de (daar wel) beroemde Vrede.
Ondanks de relatieve onbekendheid in eigen land – of misschien wel juist daarom – heeft Utrecht besloten om deze ‘vergeten’ vrede op grootse wijze te herdenken. Dit natuurlijk ook om Utrecht weer een beetje leuk op de kaart te zetten. In de hele stad worden activiteiten en exposities georganiseerd, maar als je een goed beeld wilt krijgen van de gang van zaken die driehonderd jaar geleden tot de Vrede van Utrecht heeft geleid, dan ga je naar de tentoonstelling In Vredesnaam in het Centraal Museum. Hier maak je als het ware een reis door de tijd; onderweg kom je alle oorlogen, godsdiensttwisten, veldslagen en koningen tegen die een rol hebben gespeeld in de lange geschiedenis die de aanloop vormde naar het sluiten van het vredesakkoord. Gedetailleerd wordt uit de doeken gedaan wat waar aan de hand was, wie het tegen wie opnam en waarom dan wel. En dat is nodig ook, want het is soms ingewikkelde kost!
Allereerst is het al zo dat je niet kunt spreken van de Enige Echte Unieke Vrede van Utrecht die een einde maakte aan alle ellende. Er was niet één document waar door alle betrokken partijen in 1713 een handtekening op werd gezet en dat was het dan. Er was meer voor nodig; in de jaren 1713-1715 zijn er maar liefst zo’n twintig verdragen afgesloten, naast Nederland ook in Spanje, Zuid-Duitsland en Zwitserland, maar omdat de meeste en belangrijkste papieren werden ondertekend in Utrecht staat het gehele proces bekend als de Vrede van Utrecht.
De tentoonstelling leidt ons aan de hand van schilderijen, kaarten, reconstructies, wapens, boeken, documenten en vele andere voorwerpen door een verscheurd Europa. Ons continent was na de breuk in het Westerse christendom (begin zestiende eeuw) regelmatig het toneel van uiterst gewelddadige conflicten. De aanhangers van Luther en Calvijn kregen steun van de vorsten in Duitsland, Scandinavië en Engeland, dit tot groot ongenoegen van de machtige Habsburgers, die de scepter zwaaiden in onder andere de Nederlanden, Spanje en Italië. Zij wilden ten koste van alles de katholieke eenheid herstellen. In ons eigen land hebben we dit ook geweten: de Tachtigjarige Oorlog was één van de meest bloedige episodes in de vele godsdienstoorlogen die volgden. Monarchen als Karel de Vijfde en Filips de Tweede maakten er hun levenstaak van om de protestanten, de ‘ketters’, te bestrijden. Dit had tot gevolg dat ze niet alleen in conflict raakten met protestantse vorsten, maar ook met een katholiek land als Frankrijk, dat het machtsvertoon van de Habsburgers als een bedreiging zag. Na verloop van tijd zagen de partijen gelukkig in dat geen van beide kampen ooit een absolute overwinning zou behalen. Zo kwam er in 1648, na lange vredesonderhandelingen, voorlopig een einde aan de oorlogen en werd Europa verdeeld in protestantse en katholieke regio’s, die in betrekkelijke rust naast elkaar konden bestaan.
En ze leefden nog lang en gelukkig? Nee, er verscheen iemand op het toneel die het weer moest verpesten voor de rest: Lodewijk de Veertiende, alias de Zonnekoning. Deze prachtlievende doch zeer oorlogszuchtige vorst wilde de Franse macht uitbreiden en niet zo’n klein beetje ook. Elke reden was goed genoeg om een land in te pikken; of het nou te maken had met het verdedigen van het katholicisme of met erfrecht, Lodewijk vond altijd wel een excuus. Hij hield gewoon te veel van oorlog voeren, zoals hij later op zijn sterfbed schoorvoetend toegaf. Helaas bracht zijn hobby Europa opnieuw in een staat van chaos. Met name de Spaanse Successieoorlog werd een slopende kwestie. Ik zal niet in details treden, maar het kwam er in het (heel) kort op neer dat de kinderloze koning van Spanje stierf en dat Lodewijk de troon probeerde in te pikken voor zijn kleinzoon. De rest van Europa was het hier niet mee eens. Dus opnieuw werd het vechten geblazen; bij grote veldslagen stonden er aan beide zijden soms wel 100.000 soldaten opgesteld. Zowel bij de Fransen en hun bondgenoten als bij hun tegenstanders vielen rond een half miljoen doden en gewonden. En nog afgezien van het menselijk leed, zowel bij soldaten als bij de burgerbevolking, kostte de oorlog ook nog eens klauwen vol geld.
Wrang genoeg waren het vooral deze hoge kosten – en de belastingdruk die daarbij kwam kijken – die er op een gegeven moment voor zorgden dat men ging beseffen dat het zo niet langer door kon gaan. In 1710 begon men met vredesbesprekingen die helaas mislukten omdat de Fransen vonden dat ze te veel in moesten leveren. Er werden dan ook (te) hoge eisen gesteld aan Frankrijk. De Engelsen, die voorop liepen bij de vredesbesprekingen, gaven echter niet op; ze behandelden de Fransen met wat meer respect en kregen uiteindelijk in januari  1712 de partijen aan tafel in Utrecht. Waarom juist daar? Dat is moeilijk te zeggen. Het was in elk geval een keuze van de Britten, en dan met name van de Tory-partij die net aan de macht was gekomen.  Thuis onderhandelen was geen optie, want ze waren bang dat minder vredelievende oppositiepartijen zich ermee zouden gaan bemoeien en dat de onderhandelingen zouden mislukken. Utrecht was dichtbij, lag lekker centraal, was makkelijk te bereiken en was met zijn brede straten en pleinen een zeer toegankelijke stad.
Ongeveer zestig diplomaten, afkomstig uit zo’n dertig staten, schoven aan op 29 januari 1712. Het duurde ruim een jaar, maar op 11 april 1713 was de vrede een feit. Een feit dat heuglijk werd gevierd in heel Europa. Het succes van de onderhandelingen lag in het gegeven dat geen enkele partij als zondebok werd aangewezen en door de rest werd ‘uitgekleed’, zoals bijvoorbeeld later in de Eerste Wereldoorlog met Duitsland zou gebeuren. Duitsland, verslagen,  kreeg de schuld van de oorlog in de schoenen geschoven en werd daarvoor hard gestraft. De wrok die daardoor ontstond in het land was misschien niet direct, maar zeker indirect één van de aanleidingen voor de Tweede Wereldoorlog.
Niets daarvan in Utrecht dus, al werd de koek natuurlijk niet altijd even eerlijk verdeeld. Frankrijk had min of meer toch de oorlog verloren, maar wist door slim onderhandelen de verliezen tot een minimum te beperken. De Republiek der Verenigde Nederlanden had een grote oorlogsinspanning geleverd, maar de gebiedswinst was gering; we kregen Venlo erbij en wat dorpjes aan de Maas Grote winnaar was Groot-Brittannië, dat belangrijke strategische punten in handen kreeg plus het monopolie op de slavenhandel. Vooral dat laatste zou ze geen windeieren leggen.
In het Centraal Museum kom je aan het einde van de reis door de tijd terecht in een soort onderhandelingszaal met aparte tafels, waar je per tafel kunt lezen hoe de onderhandelingen destijds in Utrecht verliepen. Er staat zelfs een origineel tafeltje waarvan men zegt dat het echt is gebruikt tijdens de besprekingen. Helemaal zeker is dat niet, maar het behoorde wel degelijk tot de inventaris van het toenmalige stadhuis. Als je verder loopt kom je tenslotte bij een filmdoek waarop  in rap tempo beelden worden vertoond van zo ongeveer alle oorlogen sinds 1713. Want dat de vrede niet standhield, mag duidelijk zijn. Niet lang na de viering van het 25-jarig jubileum van de Vrede van Utrecht, in 1738, ging het weer mis; de Oostenrijkse Successieoorlog brak uit. En zo wisselden periodes van vrede en oorlog elkaar weer af in Europa.
Als je daar op het bankje naar de beelden zit te kijken die voorbij komen, en je ziet al die namen van oorlogen en veldslagen, dan besef je pas hoe gelukkig wij zijn. Afgezien van een burgeroorlog in Joegoslavië hebben wij in Europa geen oorlog meer gekend sinds 1945. Dat is al ruim 65 jaar vrede! Velen zullen er misschien niet bij stilstaan, maar in de geschiedenis is dit haast ongekend. En hoewel sommigen ‘tegen’ Europa zijn en bang zijn dat Brussel te veel macht naar zich toetrekt, hoop ik dat deze mensen wel beseffen dat onze samenwerking met de vele buurlanden letterlijk van levensbelang is. Dat is de boodschap die deze tentoonstelling in de kern uitdraagt. Het gaat niet alleen om dat ene verdrag uit 1713, maar het is een pleidooi voor de vrede in het algemeen. En daar werd ik wel even stil van.