Rechtse zelfkritiek? Vergeet het maar

Na 9/11 hebben we in het Westen veel oproepen aan de moslimwereld gezien om eindelijk eens aan zelfkritiek te gaan doen. Werkt natuurlijk niet, dat moeten de moslims zelf doen, en dat doe je niet op commando van de vijand. Toen ik afgelopen week op de Dagelijkse Standaard 'het tekort van rechts' ter discussie stelde, wist ik al dat ik bot zou vangen. Hoewel: dit blog is geen Time, een linksig magazine, dat een betraande Ronald Reagan (zie fotootje) op de cover zette onder de kop 'How the Right went Wrong' (typisch zo'n woordgrapje uit de Thatcherrtijd: 'Labour doesn't work').

Toch zijn zulke covers iets om over na te denken. Bij links denken ze dat rechts is doorgeschoten, een gedachte die rechts in de jaren zeventig had over links. Ronald Reagan dacht dat al in de jaren zestig, toen hij van de Democraten (hij was als vakbondsman een aanhanger van F. D. Roosevelt) naar de Republikeinen wisselde. Zulke wisselingen komen voor, al is die 'doorschietgedachte' eerder een conservatieve opvatting. Conservatieven zien de geschiedenis in golfbewegingen verlopen, waarbij links en rechts elkaar afwisselen en corrigeren. Dat links dat nu ook denkt, een conservatieve gedachtegang dus, betekent dat ze daar afscheid hebben genomen van hun oorspronkelijke radicale gedachtegoed (waarin de toekomst alleen maar links kon zijn en er geen plaats was voor rechts) en dat 'het nieuwe links' (dat nog in geen velden of wegen te bekennen is, maar dit terzijde) zichzelf een plaats in het gematigde centrum toedicht. Overigens was dit al de plaatsbepaling van links in de tijd van Wim Kok, Bill Clinton, Tony Blair en Gerhard Schröder, dus zo 'nieuw' is het niet. We hebben de 'New Democrats' en 'New Labour' al gehad. Maar links, en dan vooral de sociaal-democratie, heeft wel een traditie van zelfkritiek. Dat komt natuurlijk ook omdat ze daar zo vaak achter de feiten aanliepen en vermalen dreigden te worden tussen de kritiek van revolutionair links (de communisten) en rechts (alles ter rechterzijde van de sociaal-democraten). En verder heb je het type 'zelfkritiek' uit de communistische showprocessen, waarbij een in ongenade gevallen partijcoryfee voor een volkstribunaal zichzelf mocht bekritiseren met een verontschuldiging aan de grote leider en de eigen partij.

Heeft rechts ook zoiets? Bij rechts is het denk ik minder, omdat voor rechts theorieën en ideologieën altijd minder belangrijk zijn geweest dan voor links, dat in filosofie een middel zag om de wereld te veranderen (Marx). De eigen lijn bewaken zagen we nog het sterkst bij de katholieke kerk, waar de gelovigen niet zomaar op eigen houtje mochten denken en zich aan de vanuit Rome uitgevaardigde dogma's hadden te houden (dat wil zeggen: Rome duldde geen openlijke kritiek: in de praktijk was het leven vaak sterker dan de leer). Maar ketters, afvalligen en ongelovigen moesten altijd met de ergste straffen rekening houden, want die bescheten het eigen nest en waren 'verraders'. En verraad komt bij rechts even vaak voor als bij links. Vandaar alle ergernis over overlopers en dissidenten, die veel meer worden gehaat en verafschuwd dan mensen die altijd al tot het andere kamp behoorden. Dissidenten zijn niet alleen verraders, maar zij meten zichzelf vaak ook nog een morele hoge toon aan omdat zij 'de durf' menen te hebben om tegen de eigen groep in te gaan. De afkeer neemt nog verder toe als iedereen in stilte wel weet dat zulke dwarsliggers ook nog gelijk hebben. Dat verklaart waarom dissidenten als Sacharov en Havel nooit echt populair zijn geworden. Iedereen die voor zijn opvattingen de gevangenis riskeert, roept ook een schuldgevoel op bij al diegenen die niet zo dapper zijn en misschien wel gewoon meelopers zijn. Dat laatste sentiment wordt door dictaturen altijd graag uitgespeeld.

Mij lijkt niet dat we in democratieën zulke toestanden moeten vrezen (de uitkomst van het Wildersproces laat ook zien dat de angst voor 'de vrijheid van meningsuiting' zwaar overdreven is geweest). Wel is er denk ik voor rechts aanleiding genoeg om eens kritisch naar het eigen program van de afgelopen dertig jaar te kijken. Dat program, dat zich laat samenvatten tot 'meer markt en minder overheid', was tot 2008 verbluffend succesvol, zo succesvol dat links zich er ook aan moest commiteren. Maar sinds de kredietcrisis ligt de bal (en ook de schuld) weer bij de overheid, en dat zal zijn consequenties krijgen. Rechts kan niet blijven doen alsof de bankiers niet rechts zijn geweest, maar een apart soort oplichters met lobbies bij de overheid, want die lobbies kwamen altijd van rechts en niet van links. En van zelfkritiek in de bankensector is tot nu toe weinig sprake, laat staan van de 'opofferingen' die nu van de gewone burger worden gevraagd. Heeft Rijkman Groenink zijn bonus ingeleverd? Neemt Gerrit Zalm genoegen met een salaris rond de Balkenendenorm? Ik dacht het niet. Ze vinden niet eens dat ze wat verkeerd hebben gedaan, wat in zekere zin ook zo is, want zij hebben het spel geheel volgens de regels van de kunst gespeeld.

Maar er is in 2008 natuurlijk wel degelijk iets gebeurd dat volgens de toen heersende beleidsrecepten niet had mogen gebeuren. De markten corrigeren zichzelf misschien wel, maar ruw, veel te laat en tegen hele hoge kosten. Het zou best kunnen dat het niet anders kan (ik denk dat speculatieve bellen bij het kapitalisme horen en op de koop toe moeten worden genomen), maar politici van links én rechts blijven doen alsof het hun schuld niet is. Toch was het ideaal van een eigen huis wel degelijk rechts en een oorlogsverklaring aan links. Het was het hart van de Thatcher-revolutie die ook een burgermansrevolutie was, met de bedoeling de socialistische armoedecultuur van Labour voor eens en altijd te breken. Als er iets mis is gegaan met de hypotheekverstrekking op de Amerikaanse huizenmarkt, die door de blindheid van politici én banken tot een wereldwijde crisis heeft geleid, raakt dat ook het hart van het burgerlijke wereldbeeld van huisje, boompje, beestje. Tot 2008 had rechts een 'oplossing' voor alle sociale noden in de wereld. Werk hard, help jezelf, gedraag je als een nette burger en koop een eigen huis. Dat idee is minder geloofwaardig in een tijd dat velen die precies hebben gedaan wat rechts hen aanraadde een terugval in sociale status moeten vrezen of zelfs al over de rand zijn gevallen. Het is in elk geval geen tijd voor rechts om triomfantelijk te doen of op de overheid (redder in laatste instantie, zoals bij de banken) te blijven afgeven. Doet zij dat wel, dan komt de neergang vanzelf.