Hoop en wanhoop op het Tahrirplein

The Square is een belangrijke documentaire die van dichtbij een meeslepende blik werpt op de Egyptische revolutionairen van het eerste uur.

“We hebben de revolutie niet beschermd. We hebben hem mogelijk gemaakt. Jullie jongeren weten niets.” Het zijn cynische woorden die de Egyptische officier met zichtbaar plezier van zijn lippen laat rollen. En terwijl hij er zelf schamper om lacht, loodst hij zijn auto gladjes door het drukke verkeer van Caïro. We zijn dan al op twee derde van de documentaire The Square van de Amerikaans-Egyptische filmmaakster Jehane Noujaim. Deze man is in de film slechts een bijfiguur, maar hij slaat de spijker op zijn kop. Uiteindelijk bepaalt het leger immers de gang van zaken in Egypte. Het is de meest stabiele en machtige factor in het land. Jonge officieren slaagden er halverwege de vorige eeuw in de Britten uit het land te verdrijven en sindsdien is alles en iedereen in Egypte dienstbaar aan de belangen van het leger. Het is onaantastbaar.

Met ‘de revolutie’ wordt de reeks gebeurtenissen bedoeld die eind 2010/begin 2011 rond het Tahrirplein in Cairo een aanvang nam. Deze leidde niet alleen tot het terugtreden van Moebarak (11 februari was dat drie jaar geleden), maar ook het afzetten van Morsi afgelopen zomer. Noujaim heeft vanaf het begin met haar camera een paar deelnemers aan die revolutie van heel dichtbij –soms letterlijk tot op de huid- gevolgd. Het levert beelden op die tegelijkertijd de schoonheid van idealisme en de gruwelijkheid van geweld laten zien. Het is aangrijpend en schokkend te zien hoe tanks letterlijk over burgers heen walsen en hoe er veelvuldig met scherp wordt geschoten op demonstranten. Daar tegenover staat de vitaliteit, het doorzettingsvermogen en zelfs de doodsverachting van Egyptenaren die een ander land willen. Een land waar noch de Koran noch een dictator noch het leger regeren. Een nieuw Egypte waar wetten, verkiezingen en een rechterlijke macht voortkomend uit een grondwet de dienst uitmaken. De mensen die in het allereerste begin massaal naar Tahrir kwamen, streefden daar naar volgens The Square: naar vrijheid en democratie, naar een beter leven.

Drie jaar lang volgen we de levens van een paar van die revolutionairen. In de eerste plaats Ahmed Hassan, die als kind citroenen op straat moest verkopen om zijn schoolgeld te kunnen betalen. Later hobbelde hij van baantje naar baantje zonder een echte toekomst op te kunnen bouwen in het land van Moebarak, die 30(!) jaar aan de macht is geweest. Een andere hoofdrol is weggelegd voor Khalid Abdellah, die terugkeert naar het land van zijn voorvaderen om de revolutie mee te maken waar zijn destijds naar Engeland gevluchte vader ook zo naar verlangt. Via Skype houdt zoon Abdellah zijn vader op de hoogte van de ontwikkelingen waar hij voor heeft gewerkt en geleefd: totdat hij ervoor in ballingschap moest. We zien hoe Ahmed en Khalid in de aanloop naar de verdrijving van Moebarak vriendschap sluiten op Tahrir met Magdy Ashour, sinds jaar en dag lid van de Moslim Broederschap en vader van vijf kinderen voor wie hij een betere toekomst wil. Magdy laat de littekens op zijn benen zien: onuitwisbare sporen van de vele martelingen die hij heeft ondergaan in de tijd dat de geheime politie hem ’s nachts van zijn bed lichtte omdat de Broederschap een verboden organisatie was.

Alles komt voorbij in “The Square”. De overweldigende vreugde op Tahrir als Moebarak is teruggetreden. De woede als het leger het plein ontruimt en met de Moslim Broederschap een deal blijkt te hebben gesloten. De presidentsverkiezingen die uiteindelijk nipt door Morsi worden gewonnen. Het gedoe rondom de nieuwe grondwet en de wanhoop: is de revolutie alleen maar gevoerd om van een militaire dictatuur in een religieuze dictatuur te belanden? Is het prille democratische proces alleen maar gebruikt door de Broederschap om meer macht naar zich toe te trekken dan Moebarak ooit had?

Het interessante is dat hierover open gediscussieerd wordt door Ahmed, Khalid, Magdy en anderen. “Ik hou van je, Magdy, maar ik haat de Broederschap,” zegt Ahmed. Magdy geeft met zijn uitspraken in The Square een fraai inkijkje in de werkwijze van de Broederschap, maar we zien ook hoe hij verscheurd wordt door zijn vriendschap voor zijn makkers van Tahrir enerzijds en zijn loyaliteit aan de organisatie waarmee hij vergroeid is anderzijds. En dat sluit aan bij de wrange conclusie die Khalid trekt: “Politiek is iets anders dan revolutie.” Hoe kan de massale opstand tegen onrecht in Egypte omgezet worden in politieke verbeteringen? Het maakt de woorden van Ahmed niet minder waar: “We hielden van elkaar zonder dat we het beseften. We waren eensgezind: christenen, Broeders, moslims.” Revolutie smeedt hechte banden, maar Egypte en haar vrijheidslievenden hebben duidelijk nog een lange weg te gaan, totdat die eensgezindheid niet meer vermorzeld kan worden door het leger.

The Square is een belangrijke documentaire vanwege het onderwerp, dat bovendien ook nog eens op indringende en meeslepende wijze over het voetlicht wordt gebracht. Het is goed te merken dat Noujaim persoonlijk betrokken is bij de materie en haar gekozen personages: de film is allesbehalve afstandelijk. De fotografie is prachtig en rauw, mede omdat er gebruik is gemaakt van amateurbeelden. Allemaal redenen om “The Square” te bekijken, bijvoorbeeld via Netflix en ook redenen waarom “The Square” prijzen heeft gewonnen op de festivals van Sundance en Toronto. Hopelijk kan de nominatie voor een Oscar voor Beste Documentaire binnenkort verzilverd worden . Wat mij betreft zou het verdiend zijn en wellicht steekt het de revolutionairen van Tahrir een hart onder de riem. Dat kunnen ze goed gebruiken in deze barre tijden.