De NAVO expandeert al tien jaar niet meer naar het Oosten

Aldus Vladimir Poetin in zijn televisieshow afgelopen donderdag. De inlijving van de Krim wordt dus ook toegeschreven aan Russische zorgen over de uitbreiding van de NAVO in oostelijke richting, Het is een argument dat we de laatste weken veel hebben gehoord, niet alleen vanuit het Kremlin, maar ook van westerlingen die menen dat 'wij' niks te zoeken hebben in Oekraïne. Het is nu eenmaal volgens de wetten van de Realpolitik dat een grootmacht als Rusland van zich af moet bijten als een rivaliserende macht haar te dicht op de huid kruipt. Dat ze dat niet begrijpen in Brussel, waar niet alleen de EU huist, maar ook het hoofdkwartier van de NAVO staat, laat zien dat westerse politici illusie op illusie stapelen.

Het is waar dat de Sovjet-Unie de Koude Oorlog heeft verloren en dat de NAVO nadien in oostwaartse richting is uitgebreid. Dat gebeurde mede op verzoek van landen als Polen, dat in 1999 is toegetreden omdat het Rusland als dreiging bleef zien. Duitsland ondersteunde dat verlangen, niet alleen omdat het mede vanwege het naziverleden de veiligheidsverlangens van Polen als soeverein land serieus wenste te nemen, maar ook omdat het graag een 'westers' land aan haar oostgrenzen zag. De enige westerse toezegging die bij de Duitse eenwording in 1990 aan de Sovjet-Unie is gedaan, is dat de voormalige DDR buiten de militaire structuur van de NAVO zou blijven. Het was overigens ook een Amerikaanse eis dat het verenigde Duitsland NAVO-lid zou worden, anders had Washington niet met de Duitse eenwording (die eind 1989 ook bij NAVO-lidstaten als Italië, Nederland en Groot-Brittannië gevoelig lag) ingestemd.

In die tijd bestond nog het Warschaupact, de oostelijke tegenhanger van de NAVO, die in 1955 is opgericht en officieel tot 1 juli 1991 heeft bestaan. In de tijd van de onderhandelingen over de Duitse eenwording konden de Russen zich volgens de toenmalige Sovjetminister van Buitenlandse Zaken Edoeard Sjevardnadze nog niet werkelijk voorstellen dat dit zou worden ontmanteld, al had Michail Gorbatsjov al in 1988 gezegd dat de Warschaupactstaten 'hun eigen weg' konden gaan. Dit is later de 'Sinatra Doctrine' gaan heten. Dat zorgde voor grote verwarring onder de trouwe satellietstaten zoals de DDR, die niet meer wisten of zij nog op steun van Moskou konden rekenen. Dat bleek ook bij de val van de Berlijnse Muur, toen het DDR-bewind er alleen voor stond en de handdoek in de ring gooide. Dat zorgde bij de bevolkingen in Oost en West voor grote euforie. Maar wie denkt dat het Westen blij was toen in december 1991 de Sovjet-Unie in Minsk door de presidenten van Rusland, Oekraïne en Wit-Rusland werd opgeheven, vergist zich. Er heerste een grafstemming in het Westen, omdat dit het vertrek inluidde van de vertrouwde Michail Gorbatsjov, en omdat men zich zorgen maakte voor de internationale stabiliteit. Het Westen was bang voor 'een tweede Joegoslavië', maar dan met kernwapens. Als het aan het Westen gelegen had, waren Joegoslavië, de Sovjet-Unie en later ook Tsjecho-Slowakije (dat in 1993 uiteenviel) bijeengebleven. Om meer vertrouwen te scheppen tussen de NAVO-landen en de voormalige Oostblokstaten, werd in 1994 het Partnership for Peace opgericht, waarvan ook de voormalige republieken van de Sovjet-Unie lid werden. Dat moest het ontstaan van een veiligheidsvacuüm in Midden- en Oost-Europa voorkomen.

In 1999 traden met Polen ook Hongarije en Tsjechië tot de NAVO toe, landen die in 1956 in Boedapest en in 1968 in Praag met een Russische invasie te maken kregen. Dat was slikken voor Moskou, omdat de NAVO-landen dat jaar ook de Kosovo-oorlog voerden. Rusland moest mokkend toezien hoe de Slavische broeders in Belgrado werden gebombardeerd. Dat is vijftien jaar geleden. De grote NAVO-uitbreiding in oostelijke richting vond in 2004 plaats, waarbij niet alleen de Baltische landen lid werden (voormalige Sovjetrepublieken die aan Rusland grenzen, ondermeer via Kaliningrad), maar ook de Zwarte Zeestaten Roemenië en Bulgarije. Die zijn strategisch van belang, vooral als Rusland, zoals vroeger in de negentiende eeuw, weer een oogje zou krijgen op de Bosporus, de toegang tot de Middellandse Zee. Dat is tien jaar geleden.

In april 2008, deze maand zes jaar geleden, vond er een NAVO-top plaats in de Roemeense hoofdstad Boekarest. Die werd ook bezocht door Poetin, die een maand later van functie zou wisselen met zijn premier Dmitri Medvedev (inmiddels zijn de oude rollen weer hersteld). Angela Merkel en Nicolas Sarkozy verzetten zich toen tegen voornemens van de regering-Bush om Oekraïne en Georgië uitzicht te bieden op een toekomstig NAVO-lidmaatschap. Dit om Rusland te ontzien. Maar in augustus van dat jaar, aan de vooravond van de Olympische Spelen in Beijing, trok Rusland de Kaukasus over voor een strafactie tegen de Georgische president Mickeil Saakashvili, die met zijn 'provocaties' een Russisch ingrijpen zou hebben uitgelokt. Sindsdien houdt Rusland de Georgische provincies Abchazië en Zuid-Ossetië bezet. Een overtuigende overwinning was het Russische ingrijpen overigens niet. Veel materieel haperde of kwam stil te staan. Voor Rusland aanleiding de strijdkrachten te moderniseren. In 2011 werd daarvoor een bedrag van 470 miljard euro uitgetrokken, een programma dat doorloopt tot 2020.

Wat deed de NAVO in die tijd? Van het geplande antiraketschild tegen Iran dat in Polen en Tsjechië zou worden opgetrokken, is niks getrokken. Niet alleen vanwege Russische bezwaren, maar ook omdat de nieuwe Amerikaanse president Barack Obama andere prioriteiten had. Hij wilde niet alleen de betrekkingen met Iran verbeteren, maar ook met Rusland. Niet direct oorlogszuchtig. Obama, weten zijn Republikeinse tegenstanders, is een softie. Wel breidde de NAVO zich verder uit. In april 2009 traden Kroatië en Albanië toe als nieuwe leden; later dat jaar keerde ook Frankrijk terug als lid van de militaire structuur van het Atlantisch Bondgenootschap. Een soevereine beslissing van president Sarkozy, die daarmee het besluit van Charles de Gaulle uit 1965 ongedaan maakte.

Wie naar de kaart kijkt, ziet dus dat de NAVO al tien jaar niet meer in oostelijke richting is opgeschoven. Voor zover er nog expansie plaatsvond, was dat in zuidelijke richting (het westelijk deel van de Balkan dat ook tijdens de Koude Oorlog niet tot de Russische invloedssfeer behoorde), dan wel in eigen kring, waarin de 'verloren zoon' Frankrijk na meer dan veertig jaar weer als volledig lid werd verwelkomd. De Franse president Sarkozy, die ook bij de acties in Libië tegen het bewind van kolonel Kadhafi voorop ging, had zich als EU-voorzitter in 2008 wel ingespannen voor een diplomatieke regeling van het conflict in Georgië, een uitkomst die gunstig was voor Moskou.

Wie naar de feiten kijkt, kan onmogelijk beweren dat Rusland iets te vrezen heeft gehad van de NAVO-expansie in oostelijke richting. Sterker, die stopte (afgezien van de Baltische staten die voor het Westen moeilijk te verdedigen zijn) ruim voor de grenzen van Rusland en dateert al van tien jaar geleden. Sinds die tijd zijn de regionale machtsverhoudingen in Oost-Europa en rond de Zwarte Zee juist in het voordeel van Rusland gewijzigd. Het is die geopolitieke verschuiving, en de relatieve verzwakking van het Westen sinds 2008, die Poetin tot zijn optreden op de Krim en de oostelijke Oekraïne heeft verleid. Wie doet alsof het andersom is, bedrijft geschiedvervalsing en geeft vrij baan aan de propaganda en de aperte leugens van het Kremlin. Zo simpel is dat.