Het gaat om de bovenste steen

Mark Rutte en Frans Timmermans hebben het in deze dagen van nationale rouw geweldig gedaan. Zij hebben precies de juiste toon getroffen. Vindt iedereen en ik ook. Behalve de onderbuiksprekers van GeenStijl, die op de tweede dag al wisten hoe je bij zo'n vliegramp als in Oekraïne 'tendentieus, ongefundeerd en nodeloos kwetsend' moet zijn. Gefeliciteerd mannen, helemaal raak! Maar dat warme bad in de menigte zal niet lang duren, en dat weet Mark Rutte, nu even premier van alle Nederlanders, waarschijnlijk zelf het beste.

Op de eerste dag na de ramp beloofde Rutte al dat de onderste steen rond rampvlucht MH-17 boven moest komen. Dat was ook een oproep aan Rusland en alle betrokken partijen, die meteen van alles verdacht werden. Daar kan wederom niemand bezwaar tegen maken. Onderzoek moet altijd. Democratieën zijn daar erg goed in, anders dan autoritaire landen. In Rusland is nooit opheldering gekomen over de raadselachtige (aan Tsjetsjenen toegeschreven) aanslagen op flatgebouwen waarmee de opkomst van oud-FSB-agent Vladimir Poetin in 1999 gepaard ging. Ik herinner eraan, omdat de traditie in Nederland een hele andere is en het Kremlin een propagandatraditie kent waarin helemaal geen onafhankelijke onderzoeken bestaan. Dat zijn bij voorbaat ongelijksoortige grootheden, al zal het in Nederland niet aan stemmen ontbreken die vinden dat ook Poetin een faire kans moet krijgen om zijn verhaal te doen. Nou, reken maar dat Poetin die kans zal grijpen. Anders dan de huidige Nederlandse regering gaat Poetin waarschijnlijk nog jaren mee. De Russische president krijgt nog vele 'laatste kansen', terwijl Rutte voortdurend aan zijn onder druk van het moment uitgesproken ultimatum aan Poetin (dat hij onmogelijk kan waarmaken) zal worden herinnerd. Dat legt een hypotheek op onze hele relatie met Rusland.

Dat bij onderzoeken bij vliegrampen als met de MH-17 de onderste steen moet bovenkomen, spreekt vanzelf. Maar die onderzoeken gaan ook een eigen leven leiden. Bij het onderzoek naar de Bijlmerramp in oktober 1992, toen een vrachtvliegtuig van El Al op een flatgebouw neerstortte, hebben we gezien hoe er naderhand verhalen over 'mannen in witte pakken' in omloop kwamen, en complottheorieën over de gevaarlijke lading van het Israëlische toestel die de volksgezondheid zou hebben bedreigd. Wijlen Els Borst, vanaf 1994 de paarse minister van Volksgezondheid, werd door een parlementaire enquetecommissie verweten niet goed om te gaan met de gezondheidsklachten van omwonenden en hulpverleners en zag zich genoodzaakt naderhand een bevolkingsonderzoek in te stellen dat weer voor nieuwe ongerustheid zorgde. Bij het zoeken naar de onderste steen worden er altijd ook veel spijkers op laag water gevonden, en de nasleep van zulke rampen (die weer in rapporten met een eigen nasleep komen te staan), duurt vele jaren. Terwijl Poetin ondertussen waarschijnlijk gewoon in functie blijft en Nederland nieuwe bewindslieden krijgt die op de eieren van hun voorgangers moeten lopen.

Over Srebrenica zijn vele rapporten geschreven. Wim Kok - twee ambtstermijnen premier van alle Nederlanders - meende er zeven jaar na dato zelfs voor te moeten aftreden. Terwijl iedereen het erover eens was dat Dutchbat weinig te verwijten viel en de hoofdverantwoordelijkheid voor het drama bij de Verenigde Naties lag. Eén dag voor de vliegramp in Oekraïne, negentien jaar na dato van Srebrenica, oordeelde een Nederlandse rechter toch dat de Haagse verantwoordelijkheid verder ging, hoewel de stenen in al die jaren niet wezenlijk anders waren komen te liggen. Het laat zien dat we wat betreft de nasleep van 'Oekraïne' nog aan het begin van het begin staan. Met onvoorspelbare politieke consequenties. Zo werd Jan Peter Balkenende begin 2010 in het nauw gebracht door de beeldvorming rond een rapport naar de Nederlandse rol in de Irakoorlog. Het rapport pleitte hem vrij van aantijgingen dat hij Nederland 'de oorlog had ingerommeld', maar zijn (vierde) kabinet viel drie weken later toch, acht jaar na de besluitvorming rond Irak. JPB, die in 2002 net in functie was, werd ten onrechte voor de bovenste steen aangezien. Ook rond de oorlog in Irak benam de zoektocht naar de onderste steen het zicht op het grotere geheel.

Mijns inziens moeten we vooral het vizier op de eerste dagen gericht houden, en ons bewust zijn dat er nu al heel veel feiten aan de oppervlakte zijn getreden die een redelijk beeld geven van wat er boven Donetsk is gebeurd en wie daarvoor min of meer verantwoordelijk zijn. Dat laatste moet natuurlijk grondig en in alle zorgvuldigheid worden onderzocht, en al die tijd staan er advocaten klaar om te betogen dat er pas echt van schuldigen kan worden gesproken als de rechter uitspraak heeft gedaan. Maar dat is de (geduldige) juridische werkelijkheid waarbinnen de betrokken partijen hun (politieke) spel spelen en lang vrijuit kunnen gaan. De nadruk op de onderste steen wekt de indruk dat die belangrijker is dan de bovenste steen, terwijl het in werkelijkheid toch echt omgekeerd is. De eerste sporen zijn de belangrijkste, en we weten nu al dat er in de eerste dagen na de ramp op de rampplek zelf door schimmige figuren fors met lichamen en bezittingen (ook bewijsmateriaal) is 'gerotzooid'. Eerdere rampen hebben laten zien dat er de eerste week al heel veel duidelijk wordt en dat 'het grotere beeld' zelden wordt herzien. Bij de val van Srebrenica was meteen duidelijk dat de Bosnische Serviërs het hadden gedaan. Wie het verhaal over de Bijlmerramp op Wikipedia terugleest, beseft opnieuw dat Amsterdam in 1992 met dat rondtollende El-Al-toestel aan een nog veel grotere ramp is ontsnapt.

Op basis van de ervaring met eerdere rampen kunnen we denk ik nu al vaststellen dat we de 'smoking gun' niet gaan vinden, hoewel het praktisch zeker is dat de MH-17 door een afweerraket 'made in Russia' naar beneden is gehaald. Hoe rokend wil je het hebben? Maar de pro-Russische separatisten zijn ongrijpbaar en kunnen altijd worden opgeofferd en ondertussen speelt Poetin de vermoorde onschuld. De propagandamachine van het Kremlin weet genoeg desinformatie rond te strooien waardoor de Russische medeplichtigheid altijd in het vage zal blijven. Terwijl er na de annexatie van de Krim geen twijfel kan bestaan over wie de grootste verantwoordelijkheid draagt voor de destabilisering van en het gestook in Oekraïne. Nederland, dat bij het onderzoek naar de vliegramp 'een voorhoederol' heeft opgeëist (en gekregen), moet oppassen om niet net als in Srebrenica met open ogen in een geopolitiek wespennest verstrikt te raken. Het mag zich hoogstens vastklampen aan het idee dat met Slobodan Milosevic, Radovan Karadzic en Ratko Mladic uiteindelijk alle boeven in Scheveningen zijn beland. Al is Poetin als president van Rusland van een ander kaliber.

Wat niet wil zeggen dat de Nederlandse autoriteiten zichzelf niks te verwijten hebben. Over de vraag hoe een drukke lijnvlucht van Amsterdam naar Kuala Lumpur boven oorlogsgebied kon vliegen, een conflictzone waar eerder die week al vliegtuigen naar beneden waren gehaald, schreef ik eerder op de Dagelijkse Standaard. Die vraag dringt zich op, zeker nu president-directeur Camiel Eurlings in NRC Handelsblad heeft laten weten dat de KLM niet op de hoogte was van de aanwezigheid van geavanceerde raketsystemen in Oost-Oekraïne. Nu al is duidelijk dat in Nederland al dan niet verantwoordelijke instanties verschrikkelijke steken hebben laten vallen op het gebied van informatieverwerving en risicotaxatie. Bij vliegrampen worden altijd heel veel stenen van hun plaats gerukt (zie het gapende gat in de Bijlmer). Als we dan toch op zoek gaan naar de onderste steen, lijkt het me zinnig om bij de bovenste te beginnen. De Nederlandse regering heeft immers gerechtigheid beloofd.

Maar ook dat gaat jaren duren, want als de eerste dominosteen valt, stort een hele keten van aansprakelijkheden in. Dat betekent dat nu echt niemand kan aftreden, ook als hij of zij dat zou willen; dat iedereen daarbij 'zijn verantwoordelijkheid neemt' (noodzakelijkerwijs ten faveure van de eigen organisatie); dat alle betrokkenen zich aan het indekken zijn; en dat de polissen tot de kleinste lettertjes worden nagevlooid. Dit in alle zorgvuldigheid, om te waken voor voortijdige conclusies. We gaan in elk geval, zoals dat in een rechtstaat hoort, koortsachtig veel onderzoek tegemoet.