Indirect rule: Nederlandse burger terug naar VOC-tijd?

De kiezer gaf bij de recentste verkiezingen een duidelijk signaal af in het stemlokaal. Er lijkt weinig plaats voor acceptatie van veel van het ‘doorzetbeleid’ zonder fatsoenlijke verankering en financiële zekerheden. Lokale partijen krijgen feitelijk weinig kans om te besturen vanwege de argumentatie dat het decentraliseren om expertise schreeuwt die zij ontberen. Met de Europese verkiezingen in het vizier worden schijnbare en werkelijke tegenstellingen uitvergroot en gegoten in simpele ‘meer of minder’-frames en resteert de vraag of de protesterende burger de gang naar de stembus gaat nemen. Gezien het historische volume aan vooral traditionele stembusgangers bij de Europese verkiezingen en het dreigende angstbeeld van een brede overwinning op de flanken, is het de vraag of een laag opkomstpercentage als tegenvaller mag worden beschouwd door het establishment of als welgevallig mag worden getypeerd.

Het is inmiddels zeven jaar geleden dat de toenmalige minister-president doctor Jan Peter Balkenende (1956) het Nederlandse volk opriep om de dreigende economische crisis het hoofd te bieden met de mentaliteit zoals die in de tijd van de Vereenigde Oost-Indische Compagnie, de VOC, de geesten beheerste. De VOC was een conglomeraat van meerdere locale ondernemingen of compagnieën, waarin zich zakenlieden en kapitaalverstrekkers in 1602 hadden verenigd om winst te maken op de handel in specerijen uit Indië.

Het was Johan van Oldenbarnevelt (1547 – 1619) gelukt om die verschillende ondernemingen te verenigen tot een grote maatschappij, de VOC. Dit had als belangrijk voordeel dat de krachten (en het kapitaal) konden worden gebundeld en dat onderlinge concurrentie kon worden voorkomen; een prijzenoorlog zou immers de winsten voor iedereen verlagen. Van Oldenbarnevelt zorgde er ook voor dat die VOC van staatswege het “octrooy” (een alleenrecht of monopolie) verkreeg, en bovendien daar overzee kon optreden als directe vertegenwoordiger van de Republiek, met inbegrip van het recht om namens de Republiek verdragen te sluiten met vreemde mogendheden, om forten en versterkingen in den vreemde te bouwen en om gewapend op te treden, zowel te land als ter zee.

Toen in die 17^e eeuw dan de Portugezen, die zich al honderd jaar eerder in Indië hadden gevestigd, waren verjaagd en de VOC in Indië haar gezag had gevestigd, heeft de VOC daarna het land en de bevolking geregeerd via de zogenaamde “Indirect rule”. Dat wil zeggen dat met de plaatselijke regenten en Sultans dwangcontracten werden gesloten, met name gericht op de leverantie van specerijen, en dat de verkrijging van de koopwaar en ook de regering van de lokale bevolking werd overgelaten aan die plaatselijke heersers. Het regime dat deze oplegden aan de inlandse bevolking had vele aspecten van willekeur en leidde vaak tot uitpersing van de kampong en desa bewoners. Ook toen de VOC eenmaal, aan het einde van de 18^e eeuw had opgehouden te bestaan, werd deze vorm van bestuur door de Nederlandse overheid nog honderd jaar gehandhaafd. Pas aan het eind van de 19^e eeuw , na geruchtmakende schandalen, die de deplorabele toestanden onder de inheemse bevolking betroffen (men denke o.a. aan het door Eduard Douwes Dekker in 1860 onder het pseudoniem “Multatuli”gepubliceerde boek) en na debatten in de Tweede Kamer, keerde het tij. De Nederlandse overheid bekeerde zich toen pas in de kolonie tot de zogenaamde “ethische politiek”, welke werd aangekondigd in de eerste troonrede van de jonge Koningin Wilhelmina (1880 – 1962) in het jaar 1901.

De aansporing nu van de toenmalige minister-president Balkenende om ons als Nederlanders weer de VOC-mentaliteit eigen te maken is wel zeer letterlijk opgevolgd door de historicus doctorandus M. Rutte (1967). Om te beginnen heeft deze samen met zijn mederegeerders het plan opgevat om het oude idee van “De Zeven Verenigde Provinciën” weer te doen herleven, in die zin dat ook het huidige Nederland weer in Zeven Provincies moet worden ingedeeld. Dat daarbij de historische verworvenheden van de burgers, zoals hun vertegenwoordiging in de Provinciale Staten, geweld aangedaan wordt, wordt door de regering als quantité négligable van “slechts” emotionele betekenis afgedaan.

Verder wordt de feitelijke bemoeienis van de overheid met de voorzieningen van haar burgers verwezen naar de lokale regenten van de gemeenten. In feite omarmt deze regering hiermee weer het principe van de “indirect rule”, zoals dat door de VOC profijtelijk, maar zeer ten nadele van de Indonesische bevolking, werd toegepast. En waarmee ook ’s lands regering in de 19^e eeuw haar voordeel heeft gedaan in Indië, ten nadele van de inlandse bevolking. Maar nu wordt deze wijze van regeren toegepast op Nederlandse burgers. Hierdoor zullen de Burgers in toenemende mate worden overgeleverd aan die lokale overheden met alle daaraan verbonden variaties c.q. willekeur, ten aanzien van hun individuele problemen en behoeften. Nu reeds geven de gemeentebesturen aan dat er een niet toereikende financiering van de aan hen doorgeschoven zorgtaken plaatsvindt. In de Jeugdzorg bijvoorbeeld, worden onze jonge burgers hiermee het spreekwoordelijke ‘kind van de rekening’. Sommige gemeenten spelen uit naam van hun burgervaders (recent onderzoek NRC) met het idee om dan maar agglomeraties te vormen waaronder de burger gaat vallen. Hierdoor raakt deze burger weer verder verwijderd van de instanties die over hun belangen beschikken, maar die evenzogoed op een subaltern (dwz gemeentelijk) niveau functioneren. En dit alles vanwege het omarmen van de indirect rule door doctorandus Rutte en co.

De Nederlandse burger heeft echter het gevoel voor feodale verhoudingen verloren sinds deze zich ontworstelde aan de Spaanse overheersing. Daarna heeft de Verlichting ook een eminente bijdrage geleverd aan diens zelfbewustzijn. Het zal voor de overheid zeer moeilijk worden om deze geëmancipeerde burger in het keurslijf van de indirect rule van de VOC geperst te krijgen, laat staan onmogelijk. Electorale ontwikkelingen tonen aan dat doorgezet beleid niet klakke(n)loos meer wordt geaccepteerd, ook door de wijze waarop zij wordt gepresenteerd en doorwerkt in ons dagelijks leven. En het is de vraag of en zoja hoe de boodschap die de kiezer op 22 mei gaat geven doorwerkt in politiek en samenleving.