-Mark Jongeneel- Tussen gehoorzaamheid en verzet: de dunne lijn waar vrijheid wordt geboren

Het is een eenvoudige zin, maar ze bevat een dieper inzicht dan menig regeringsnota en meer waarheid dan duizend talkshows bij elkaar. Het beschrijft precies de spanning die elke gezonde samenleving nodig heeft om niet om te slaan in chaos – én om niet te verstarren in tirannie.

Want zonder gehoorzaamheid geen samenleving. Maar zonder verzet geen beschaving.

Gehoorzaamheid is geen slaafsheid We leven in een tijd waarin gehoorzaamheid bijna een vies woord is geworden. Burgers die regels volgen worden weggezet als volgzame schapen. Maar echte gehoorzaamheid, zoals Chartier bedoelde, is niet hetzelfde als gedachteloos ja knikken. Het gaat om het erkennen van afspraken die we samen hebben gemaakt zodat we überhaupt veilig, ordelijk en voorspelbaar kunnen samenleven.

Als niemand stopt voor rood licht, is er geen vrijheid maar anarchie. Als niemand belasting betaalt, valt het dak van de samenleving op ons allemaal. Als wetten niets meer betekenen, regeert niet de vrijheid – maar de sterkste, de rijkste of de gewelddadigste.

Daarom heeft gehoorzaamheid waarde. Niet als onderwerping, maar als verantwoordelijkheid.

Maar dan komt de andere kant. Want gehoorzaamheid die nooit mag worden bekritiseerd, verliest vroeg of laat haar morele grond. Dan verandert ‘orde’ in ‘onderdrukking’. Dan wordt de staat niet langer de dienaar van de burger, maar de burger de horige van de staat.

En dát is precies waarom verzet net zo’n essentiële deugd is.

Niet elk verzet is heldhaftig. Maar zonder verzet bestaat er nooit vrijheid.

Vrijheid is niet ontstaan uit applaus voor de macht, maar uit moed tegenover de macht. Niet uit stilte, maar uit tegenspraak. Niet uit volgen, maar uit durven weigeren.

De burger als geweten van de staat In elke gezonde democratie moeten burgers niet alleen gehoorzamen aan regels, maar ook bereid zijn om zich ertegen te verzetten wanneer die regels hun doel voorbijschieten. Wanneer beleid niet langer beschermt maar schaadt. Wanneer overheid niet meer dient maar dwingt.

De geschiedenis toont het haarscherp: – De burgerrechtenbeweging in Amerika, – Het verzet tegen de Sovjet-Unie, – Het Nederlandse verzet tegen de Duitse bezetter, – Zelfs de protesten tegen de coronamaatregelen toen de overheid vrijheid inruilde voor angst…

Het waren niet de meest gehoorzame burgers die later gelauwerd werden, maar degenen die op tijd zeiden: “Tot hier, en niet verder.”

Maar waarom is dat juist nú zo relevant? Omdat we anno 2025 in een Europa leven waar gehoorzaamheid steeds meer wordt afgedwongen – en verzet steeds vaker wordt verdacht gemaakt. Overheden die burgers wantrouwen, gaan zichzelf steeds meer vertrouwen. En dat is gevaarlijk.

Want hoe herken je een regiem dat afglijdt?

Niet aan tanks op straat, maar aan stilte in de samenleving.

Wanneer burgers niets meer durven zeggen. Wanneer kritiek wordt weggezet als ‘extremisme’. Wanneer mediabedrijven geen journalistiek meer bedrijven maar reputatiebeheer.

Dán, precies dáár, moet de burger zijn tweede deugd inzetten.

Vrijheid bestaat niet zonder mensen die nee durven zeggen. Want een samenleving die alleen gehoorzaam is, is geen democratie. Maar een samenleving die alleen weerstand kent, is geen land maar een oorlog.

Daarom schreef Chartier zijn waarschuwing:

De goede burger gehoorzaamt om de orde te bewaren. Maar verzet zich om de vrijheid te beschermen.

Vandaag de dag zouden we dat beter kunnen vertalen als: Wie nooit gehoorzaamt, is geen burger. Maar wie nooit durft te weigeren, is geen vrij mens.