Van de Frankfurter Schule zullen slechts weinigen hebben gehoord. Het betreft hier een groep maatschappijkritische Duitse denkers, in het interbellum opgericht. Met Theodor Adorno (zie foto), Max Horkheimer, Walter Benjamin en Herbert Marcuse als klinkende namen. Adorno werd bekend dankzij zijn Dialektik der Aufklärung, een these waarin hij uitlegde (in 1947) dat de Verlichting niet louter vooruitgang betekende. Niet zo’n vreemde gedachte, vlak na de Holocaust en de nazibarbarij. De oude Marcuse werd een held van de studentenrevolte van de jaren zestig met zijn Eendimensionele Mens, een in onleesbaar professorenjargon geschreven werk waarin hij de westerse consumptiecultuur hekelde. Het neomarxisme was een tijdje populair op westerse universiteiten, waar de ‘kritische theorieën’ van de Frankfurters een ideologisch raamwerk boden voor kritiek op het kapitalistische Westen, dat verantwoordelijk werd geacht voor alle kwaden in de wereld, zoals uitbuiting van de werkende klassen, het neokolonialisme (ook wel imperialisme genoemd) en de aanhoudende noden van de Derde Wereld. Marcuse sprak van ‘repressieve tolerantie’, waarbij de vrijheid van de westerse mens als een ‘schijnvrijheid’ werd voorgesteld. Hij had net als alle Frankfurters belangstelling voor Freud, die met zijn nadruk op de neurosen van de individuele mens door geharnaste oud-marxisten als burgerlijk en pessimistisch was afgewezen. Dat paste weer mooi in de seksuele bevrijding van die tijd en de ‘opstand tegen de ouders’, die vooral in Duitsland in de ogen van hun kinderen schuld hadden aan het meelopen met Hitler. Inderdaad, de ‘kritiese theorie’ (let op de anti-autoritaire spelling: je schrijft het zoals je het uitspreekt, een voorloper van het populistische ‘zeggen wat je denkt’) was antifascistisch en stelde alle gezagsverhoudingen ter discussie. De geest van de jaren zestig in een notedop.
Je moet toch wel minstens op de universiteit hebben gezeten, met een meer dan gemiddelde belangstelling voor politiek, filosofie, sociale wetenschappen en geschiedenis, om dat allemaal te kunnen plaatsen. En zelfs dan waren de Frankfurters nogal ontoegankelijk. Maar het gekke is dat de Frankfurter Schule een wederopstanding beleeft, niet met een nieuwe schare aanhangers, maar als een boosaardige stroming die een hele generatie naoorlogse academici heeft geïndoctrineerd waardoor het Westen nu hulpeloos staat in de strijd tegen de oprukkende islam. Zo lezen we ook op de Dagelijkse Standaard comments van gestudeerde reageerders die ‘het cultureel marxisme’ verantwoordelijk houden voor het ‘wegkijken’ van de gevaren van de islam. Er zijn stemmen die beweren dat de neiging van links om de islam in bescherming te nemen en zelfmoordaanslagen goed te praten vanwege de politiek van Amerika en Israël hetzelfde is als het vroegere meeheulen met het communisme. Zoals altijd zit daar een kern van waarheid in, maar ook niet meer. Het kan zijn dat links een zeker begrip heeft voor frustraties die in de moslimwereld leven, maar linkse bekeerlingen tot de islam en – erger – het salafisme zijn er niet. Tot de verbeelding sprekende islamitische heilstaten van het type Cuba, Chili, of Tanzania ontbreken. De islam oefent ook op links in het Westen geen enkele aantrekkingskracht uit. Dat is een heel verschil met het revolutionaire (neo)marxisme tijdens de Koude Oorlog, dat toen inderdaad flinke aanhang had, maar eind jaren zeventig al over het hoogtepunt heen was en met de val van het Sovjetcommunisme nagenoeg gestorven is. Ook voor links is Marx dood. Vandaar dat het ‘postmodern’ geworden is en van ‘het einde der ideologieën’ spreekt. Je zou ook kunnen zeggen dat de neoconservatieven het ideologisch debat hebben gewonnen en nog steeds het voortouw hebben. Daar is links nog steeds niet van hersteld.
Maar ondertussen zijn er in het Westen maatschappijcritici opgestaan die aan links nog steeds een alomtegenwoordige macht toedichten. Daarbij wordt verwezen naar de politieke correctheid in de jaren tachtig en negentig zeer sterk was, vooral onder de ‘elite’, inderdaad meestal nette academici. Die politieke correctheid heeft inderdaad een stempel gedrukt op universiteiten en in de media, al was die lang niet overal even sterk en zeker niet zo expliciet als de critici beweren. Economen bijvoorbeeld hebben nooit zo’n last gehad van al die sentimenten tegen de markt en het kapitalisme. En het strenge marxistische en ongrijpbare postmodernistische jargon van latere jaren wierp vanzelf al een drempel op voor al diegenen voor wie theorieën en ideologieën veel te abstract en geleerd waren. Voor zover de politieke correctheid succesvol was, gold dat alleen wanneer het ‘polcor-denken’ nauw aansloot bij morele voorstellingen die de meeste nette mensen toch al hadden. Die waren vaak ook aan een vaag geseculariseerd christendom ontleend, of een oppervlakkig Veronica-liberalisme dat best wel modern was en openstond voor allerlei soorten wereldmuziek (van reggae en hiphop tot nihilistische rappers). Met neomarxisme of de Frankfurter Schule had dat niet veel te maken. Sterker, als mensen geweten hadden dat het daar van kwam, hadden ze zich waarschijnlijk laten nakijken, want zo’n ‘isme’, daar deden ze niet aan. Dan is het ook nogal dwaas en overspannen om in die Frankfurter Schule zo’n duistere invloed te zien.
Mijns inziens lijken veel hedendaagse maatschappijcritici, vooral die van het intellectuelere soort (die ook meelopers hebben die het allemaal niet zo precies begrijpen, maar wel razend interessant vinden), opmerkelijk veel op de ‘neomarxisten’ die ze zeggen te bestrijden. Ook de islamcritici kennen een buitenproportioneel gewicht aan academische ideeënvorming toe, zijn van mening dat mensen op grote schaal door politiek correcte propaganda worden gehersenspoeld, en denken dit ‘valse bewustzijn’ dat door de media en de (linkse) culturele elites wordt verspreid zelf te doorzien. De islamcritici stellen zich op als ‘de ontmaskeraars’ die de maatschappijkritische denkers van de Frankfurter Schule zelf dachten te zijn. Dat wordt al snel een spiegelgevecht, vol met gedachtenlijnen en (drog)redeneringen die alleen voor ingewijden zijn te volgen. De ‘schijnelite en de valse munters’ is typisch zo’n titel die de ogen lijkt te openen van diegenen die dachten dat er toch al van een elitair complot sprake was om het volk zand in de ogen te strooien en van hun ‘ware belangen’ af te leiden. Ik zeg niet dat het allemaal onzin is, er spreekt vaak een vuur en gevoel van urgentie uit dat bij andere politieke stromingen ver te zoeken is. De identificatie met Israël als frontlijnstaat tegen de oprukkende islam heeft iets idealistisch. Maar aan de Egyptisch joodse historica Bat Ye’or ontleende begrippen als ‘Eurabië’ en ‘dhimmitude’, politieke slogans waarmee de slappe westerse houding tegenover de islam wordt gehekeld, hebben in de Europese en zeker in de brave Nederlandse context al snel hysterische en paranoïde trekken. Daarmee wordt een karikatuur gemaakt van de verzoenende vermogens die ook in de westerse (christelijke) cultuur zitten en die voor het eigen overleven noodzakelijk zijn.
In deze maatschappijkritiek zitten alle ingrediënten voor een politieke ideologie, die de eigen aanhang mobiliseert, van een intellectueel houvast voorziet, en op een vijandbeeld trakteert. Nu niet tegen het Westen, het kapitalisme, rechts, de bourgeoisie, het klootjesvolk, de NAVO en de wapenindustrie, maar tegen links, de islam, de verraderlijke sociaal-democratie, de (laffe) academici, de grachtengordelelites, de bureaucratenmacht van Brussel, het multiculturalisme, het altijd tot ‘appeasement’ en nationale uitverkoop geneigde diplomatendom, de hordes immigranten en de verzorgingsstaat (die alleen voor het eigen volk wordt verdedigd). En natuurlijk de media, die nu als ‘MSM’ worden verketterd. Wat dat betreft is er weinig nieuws onder de zon, want mediakritiek was ook al een hit in de jaren zestig. Kortom, de islamcritici en hun PVV-epigonen hebben nogal wat aan de Frankfurter Schule te danken. Zelf zouden zij zoiets nooit hebben bedacht.
