-Column Dr. Gert Jan Mulder- De val van Von der Leyen? Dit zijn de juridische en politieke scenario’s

• Lidstaten stellen openlijk vragen over haar legitimiteit en stijl van bestuur.

• Het Europees Parlement is verdeeld en lijkt zich steeds vaker tegen haar beleid te keren.

• De Europese Rekenkamer kraakt harde noten over het beheer van het gigantische coronaherstelfonds (750 miljard euro), dat onder Von der Leyens leiding op ondoorzichtige wijze is uitgegeven.

• De geheime sms-correspondentie met Pfizer over coronavaccins blijft onopgehelderd.

• En diverse klokkenluiders, journalisten en maatschappelijke organisaties spreken van machtsconcentratie, gebrek aan transparantie en mogelijk misbruik van middelen.

In een gezonde democratie roept dat een logische vraag op: onder welke omstandigheden kan Ursula von der Leyen gedwongen worden af te treden – of vrijwillig terugtreden? Hier volgt een juridische en institutionele analyse.

De eenvoudigste en snelste route is vrijwillig aftreden. Ursula von der Leyen kan op elk moment uit eigen beweging haar ontslag indienen bij de voorzitter van het Europees Parlement en de voorzitter van de Europese Raad. In dat geval blijft zij aan als demissionair voorzitter tot een opvolger is benoemd en bevestigd.

Deze route vereist echter volledige bereidheid van haar kant – iets waar voorlopig weinig op wijst.

De enige formele weg om de Europese Commissie, en dus ook haar voorzitter, gedwongen te laten aftreden, is een motie van afkeuring (censuur) door het Europees Parlement. Deze procedure houdt het volgende in:

• Moet worden ingediend door minstens één tiende van de leden van het Parlement (momenteel 71 van 720).

• Moet worden aangenomen met een twee derde meerderheid van de uitgebrachte stemmen én een meerderheid van de leden (minstens 361 stemmen).

• Als de motie wordt aangenomen, moet de volledige Commissie collectief aftreden, inclusief de voorzitter.

Let op: het Parlement kan niet alleen de voorzitter wegsturen. Het is alles of niets. Deze procedure is zwaar, maar politiek niet ondenkbaar bij blijvend falend leiderschap.

De Europese Raad – bestaande uit de regeringsleiders van de lidstaten – kan de benoeming van een opvolger in gang zetten als het vertrouwen in Von der Leyen wegvalt. Juridisch kunnen zij haar niet ontslaan, maar de politieke druk van een meerderheid van de lidstaten kan haar positie praktisch onhoudbaar maken.

In de praktijk zou dit via diplomatieke druk, publieke verklaringen of een gezamenlijke oproep kunnen gebeuren.

Indien Von der Leyen zich schuldig maakt aan ernstig wangedrag of grove nalatigheid, kunnen de Raad of de Commissie zelf een verzoek tot afzetting indienen bij het Hof van Justitie van de Europese Unie (HvJ-EU).

• Alleen mogelijk bij “ernstig wangedrag” of als zij “niet langer voldoet aan de voorwaarden voor het vervullen van haar functie.”

• Het Hof beslist, wat van deze procedure een hoogdrempelige en zeldzame juridische route maakt.

Tot op heden is deze bepaling nog nooit gebruikt tegen een Commissievoorzitter.

Hoewel weinig besproken, kunnen ook gezondheidsproblemen of persoonlijke redenen leiden tot tijdelijk terugtreden of ontslag. In dat geval worden haar taken waargenomen door een vicevoorzitter van de Commissie.

• Nieuwe onthullingen rond de COVID-fondsen, vooral als blijkt dat miljarden zijn verspild of weggesluisd.

• Doorbraak in het Pfizer-sms-schandaal of nieuwe corruptieonderzoeken.

• Een krachtige politieke verschuiving na de Europese verkiezingen die leidt tot een kritisch Parlement.

• Openlijke steun van meerdere regeringsleiders voor een andere Commissievoorzitter.

• Juridische stappen naar aanleiding van het rapport van de Europese Rekenkamer.

Ursula von der Leyen zit stevig in het zadel, institutioneel gezien. Maar dat zadel wordt steeds ongemakkelijker. Bij aanhoudend wanbeheer, publieke druk en politieke isolatie, kan vrijwillig aftreden alsnog de minst vernederende optie blijken.

Tot dat moment blijft het wachten op een serieuze parlementaire motie, een golf van politieke druk, of een juridisch vonnis dat de Commissie tot de orde roept.