-Dina-Perla Portnaar- Essay: Integriteit, een glimmend palet aan regels

Mensen, we zitten alweer in september. Ik hoop dat het goed met jullie gaat en dat jullie een fijne zomerperiode hebben gehad. Nog even en we horen wat er met dit land na de verkiezingen gaat gebeuren. Nooit eerder heb ik zo’n spanning gevoeld als nu. Hebben jullie dat ook?

Ondertussen heb ik nog zo’n dertig pagina’s van mijn aankomende roman te bewerken, voordat het naar de agent kan. Die deadline van begin 2026 ga ik halen. Ik kan niet wachten totdat iedereen het leest. Ik kan er nog niks over delen, maar beloof wel dat het een glas champagne wordt. Eerst neem ik een casus van jewelste met jullie door. Laat me gerust in de reacties weten wat jullie ervan vinden.

Na bijna veertig jaar in dienst, vele producttransformaties te hebben geleid en lang aan het roer te staan van een multinational die consumenten dagelijks bereikt, heeft Laurent Freixe de hoogste ranken van de hiërarchie bereikt. Maar vervolgens gaat het in dit corporate ecosysteem mis. Geen criminaliteit maar een formele overtreding. Eerst wat feiten.

Laurent Freixe, 63, werkte bijna vier decennia bij Nestlé en stond bekend als loyale bouwer van merken en divisies. Hij leidde eerder Nestlé’s activiteiten in Europa en de VS en stond sinds september 2024 aan het roer als CEO.

In 2025 kwamen er via de interne speak up-hotline meldingen van een relatie met een directe ondergeschikte. Eerst ontkende hij, later bleek de relatie wel degelijk te bestaan.

De raad van bestuur oordeelde dat hij de gedragscode ernstig had geschonden en ontsloeg hem onmiddellijk, zonder ontslagvergoeding.

Zijn opvolger werd Philipp Navratil, een interne topman die jarenlang leiding gaf bij Nespresso.

Beleggers reageerden bezorgd. Dit was namelijk de tweede CEO-wissel in een jaar en samen met het aangekondigde vertrek van voorzitter Paul Bulcke straalt het instabiliteit uit. De aandelen daalden.

In het corporate wereldje van nu betekent ‘integriteit’ helaas nog te vaak hetzelfde als ‘compliance’. Het is een buzzwoord geworden, gemeten in vakjes en stapels verplichtingen. Of een leeg omhulsel als waarde om iets uit te dragen voor het imago van het bedrijf. Maar integriteit om samen zaken te onderzoeken en bespreken, kan wel beter.

Een topman die een relatie verzwijgt, wordt zwaarder geëxcommuniceerd dan degene die kinderen structureel onder druk zet in de toeleveringsketen. Zolang die laatste maar de juiste rapportages invult. Je hoort mijn cynisme. Want de speak up-cultuur is belangrijk, maar zeker niet zonder gebreken. De corporate wereld kan zoals andere domeinen nog altijd een slangenkuil zijn. Vijanden kunnen gebruik maken van zo’n mogelijkheid om iemand weg te werken.

Freixe was geen fraudeur. Zijn fout lag in zijn relatie verzwijgen en vervolgens ontkennen. Dat laatste is inderdaad nog problematischer dan verzwijgen. Maar goed, hij heeft zich niet schuldig gemaakt aan de schending van de menselijke waardigheid. Een schorsing, eerlijke boete en herstelproces met toetsmomenten zouden als oplossing proportioneel zijn geweest.

Maar bedrijven kiezen liever voor de guillotine, om zichtbaar te maken hoe streng, gedegen, of consequent ze zijn. Alleen is dit moreel theater steeds vaker een contraproductieve ontwikkeling. Ze schieten zichzelf daarmee in de voet. In de praktijk betekent dit de guillotine op integriteit. Ik ga dat uitleggen en begin eerst bij het werk van Jonathan Haidt.

Jonathan Haidt’s Moral Foundations Theory leert ons dat moreel oordelen voortkomt uit intuïtieve reflexen van mensen. De klassieke vijf fundamenten zijn zorg, rechtvaardigheid, loyaliteit, autoriteit en heiligheid. Later zijn die uitgebreid met onder andere vrijheid/onderdrukking.

Laten we Freixe eens onder de loep nemen aan de hand van de Moral Foundations Theory.

Zorg/schade: niemand was het slachtoffer. Niet echt althans. Hooguit van vertrouwen, doordat hij niks gezegd heeft en vervolgens ontkend.

Rechtvaardigheid/bedrog: er kan niet worden aangetoond dat er sprake was van misbruik of oneerlijke bevoordeling.

Loyaliteit/verraad: tientallen jaren dienstverband worden genegeerd… Met andere woorden, iemands hele leven.

Autoriteit/subversie: dit fundament overheerst. Regels zijn heilig, dus de sanctie moet hard zijn. In plaats van dat regels moeten dienen.

Heiligheid/degradatie: integriteit wordt quasireligieus opgeblazen door een bepaalde rigiditeit in plaats van maatwerk, compassie, vergeving en herstel toe te passen.

Vrijheid/onderdrukking: me too moest vrijheid beschermen, maar leidt hier tot intieme onderdrukking. Wat een paradox! Dat lijkt me niet de bedoeling.

Kortom, de balans is volledig zoek. Eén fundament, namelijk autoriteit, verdrukt de rest.

Wanneer ‘integriteit’ op die manier wordt toegepast, betekent het uiteindelijk niets omdat het terecht allergische reacties oplevert. Wat het qua signaal voor preventie betekent binnen zo’n ecosysteem is maar de vraag. De waarde van een echte morele daad verwatert door normerend bestuur zonder nuance. Mensen verliezen vertrouwen, want wat is integriteit eigenlijk nog? Het resultaat van inflatie van integriteit leidt tot moralisme én cynisme.

De echte roofdieren, de keiharde me too-plegers, corrupte bestuurders enzovoorts weten hoe ze opereren en komen eronderuit. Ze blijven binnen de formele regels, vullen alle vakjes correct in en verschuilen zich achter systemen. Vooral achter mensen die hen de hand boven hun hoofd houden en als fort tegen de slachtoffers optreden. Hun daden worden onzichtbaar.

(Ik weet zeker dat er altijd gerechtigheid komt. Soms niet in één mensenleven. Alles, maar dan ook alles telt…)

Ondertussen wordt iemand zoals Freixe afgerekend op formaliteit. Overigens geldt dit bijvoorbeeld ook voor de media. Genoeg journalisten die maskers dragen en zich voordoen als het morele licht, terwijl ze ondertussen volledig, maar dan ook volledig niet deugen. Het is een verschrikking.

De casus van Nestlé is niet onderscheidend. Ook andere bedrijven gebruikten de guillotine bij relatief kleine misstappen. Ik kom met wat voorbeelden om te laten zien hoe rigiditeit een zweem van hysterie veroorzaakt.

McDonald’s en Steve Easterbrook (2019): ontslag na een consensuele relatie met een werknemer. Geen misbruik of schade, maar een formalisering van integriteit als absolute regel. Later bleek dat Easterbrook meer had verzwegen, maar de eerste klap was symboolpolitiek.

Intel en Brian Krzanich (2018): trad af vanwege een vroegere relatie, hoewel die volledig vrijwillig was. De no-fraternization policy liet geen ruimte voor nuance.

Tim Hunt (2015): de Nobelprijswinnaar verloor posities na een seksistisch klinkende grap. Een domme fout waar niemand blij van wordt. Maar de reactie was disproportioneel en bracht niet zoveel. Correctie was leerzamer, effectiever en beter voor het algemene belang geweest in plaats van totale uitsluiting.

De Duitse socioloog Norbert Elias beschreef in Über den Prozeß der Zivilisation hoe samenlevingen steeds verfijnder worden in hun gedragsregels. Waar ooit alleen grove overtredingen telden, komen er steeds fijnere normen bij. Elias sprak bijvoorbeeld over hoe we eten, spreken en onze emoties beheersen. In onze tijd is die beschavingslogica doorgevoerd tot in de boardroom. Regels voor hoe we liefhebben, hoe we dat melden en hoe we intiem moeten leven.

Elias zou zeggen dat we hier de schaduwzijde van het civilisatieproces zien. Waar regels ooit functioneel waren om samenleven mogelijk te maken, worden ze nu een fetisj van controle. Integriteit wordt geen innerlijke deugd, maar een gedragsregime. De ontslagzaak van Freixe is daarmee een symptoom van een overgeciviliseerde moraal, waarin elke afwijking – hoe menselijk dan ook – als bedreiging van het systeem geldt.

De Franse filosoof Félix Ravaisson schreef in 1838 zijn De l’habitude. Een fascinerend boek waar ik even over deed, ook al is Frans mijn moedertaal. Hij betoogde dat gewoonte niet het einde van vrijheid is, maar juist de belichaming van deugd. Integriteit is geen checklist, maar een ingesleten houding. Oftewel, een tweede natuur.

Wat bedrijven doen wanneer ze integriteit reduceren tot verplichte meldingen zonder balans en maatwerk, is precies dát ondergraven. Ze tonen impliciet aan: we vertrouwen jullie gewoonten niet. We zetten alleen in op de checklist op dit formulier. Of wat ze daar dan ook voor inzetten. Daarmee vernietigen ze de mogelijkheid dat werknemers integriteit werkelijk als gewoonte belichamen.

In de casus Freixe is dat goed te zien. Veertig jaar dienst, vermoedelijk gedragen door een zekere habitus van loyaliteit, maar niet gezien worden als bewijs van integriteit. Een verzwegen relatie en vervolgens een ontkenning waar hij wel degelijk zwaar voor moet worden afgestraft, overschrijft alles. Voor Ravaisson is dat moreel absurd. Het bedrijf negeert de diepe deugd die zich in de loop van decennia heeft gevormd, omwille van een administratieve fout.

De Franse denker André Gorz, vaak vergeten buiten ecologische en linkse kringen, analyseerde hoe arbeid en moraal economisch worden geïnstrumentaliseerd. In Critique of Economic Reason stelt hij dat waarden als eerlijkheid en solidariteit door bedrijven worden gerecupereerd als kapitaal. Middelen om reputatie en winst veilig te stellen.

De beslissing van Nestlé om Freixe te ontslaan, illustreert dit. Het is niet primair een morele keuze, maar een economische rationaliteit verpakt in morele taal. Het signaal is niet: we nemen integriteit serieus. Maar: we beschermen onze beurswaarde en merkpositie. De morele taal is façade. Mensen voelen dat. Cynisme is dan een logische uitkomst.

Als we deze façade-analyse van Gorz combineren met enkele beruchte schandalen, wordt het contrast schrijnend.

Boeing (737 MAX-crisis, 2018–2020): honderden doden door softwareproblemen, veroorzaakt door een cultuur van kostenreductie. Topmannen werden beschermd, ontslag kwam laat en boetes waren hoog. Maar menselijk falen werd verhuld.

Wells Fargo (2016): miljoenen neprekeningen en systematische fraude. De CEO vertrok, maar het systeem bleef grotendeels intact.

Volkswagen Dieselgate (2015): wereldwijd sjoemelen met uitstootcijfers. Miljardenboetes, maar de machtsstructuur bleef overeind.

Hier zien we het omgekeerde. Structurele schade en massaal bedrog, maar de reactie blijft gematigd, gemanaged en gericht op continuïteit. Het laat zien dat integriteit geen morele kernwaarde is, maar een instrument. Kleine misstappen worden zwaar afgestraft als het symbolisch uitkomt. Grote misdaden worden gedempt als de economische belangen te groot zijn.

De Franse fenomenoloog Michel Henry sprak in Philosophie et phénoménologie de la vie over het innerlijke leven. De affectieve kern van wat mens-zijn betekent. Tegenover objectiverende systemen plaatste hij de radicale immanentie van levenservaring.

Het ontslag van Freixe toont het geweld dat systemen bedrijven tegen dat innerlijke leven. Een relatie is bij uitstek een ervaring van affect, intimiteit en subjectieve zin. Door dat te onderwerpen aan de objectieve logica van meldplicht en disciplinaire sanctie, pleegt men geweld op het leven zelf.

Henry noemde dit zelfs barbarij. Niet de regels ontbreken, maar innerlijkheid wordt door systemen die enkel objectief willen meten weggedrukt. In die zin is de Nestlé-casus niet alleen een HR-beslissing, maar een kleine daad van barbarij tegen de menselijke dimensie van bestaan. Integriteit wordt hier beoordeeld op hoe Freixe zichzelf niet bloot wilde geven aan het systeem.

Misschien is dit tegenwoordig wel de ultieme paradox van de neoliberale moraal. Vrijheid bestaat alleen bij gratie van totale onderwerping. Het is een morele logica die intimiteit koloniseert. Ha! Wat vind ik dit heerlijk. ‘Koloniseert’ mensen.

Wat slim was geweest om integriteit geloofwaardig te houden en niet in angstmanagement te vervallen?

Een transparant herstelproces na het eerste vermoeden.

Sanctie op basis van impact, niet op basis van symbool.

Herstelmomenten, waarin Freixe onder toezicht zijn fout rechtzette.

Norbert Elias leerde ons dat beschaving regels verfijnt, maar dat verfijning kan omslaan in verstikking. Félix Ravaisson herinnerde ons eraan dat echte deugd gewoonte is, niet procedure. André Gorz liet zien dat waarden gerecupereerd worden als economische façade. Michel Henry toonde hoe systemen het innerlijke leven geweld aandoen. Samen met Jonathan Haidt leren ze ons dat integriteit in evenwicht moet zijn, geen fetisj.

Als we niet terugkeren naar een proportioneel, menselijk en gebalanceerd, riskeren we dat de fundamenten van onze morele orde uiteen vallen. Dat is de kern. Dan rest ons geen stevige grond meer, maar slechts een glimmend palet aan regels waarachter barbarij van de echte daders kan doorgaan.

Zo. Dat was weer een college van hoogleraar Dina-Perla, zonder stoel, eigenzinnig en met een eigen pad. En nou jullie. Eens? Oneens? Waarom? The floor is yours.