-Dina-Perla Portnaar- Het Prometheus dilemma van AI: wat is het goede leven?

Wie luistert naar de vooraanstaande AI-onderzoekers van dit moment, hoort steeds dezelfde ondertoon. We hebben een macht in het leven geroepen die we niet meer kunnen beteugelen. Het optimisme van twintig jaar geleden, namelijk dat AI veilig zou zijn als we maar zorgvuldig ontwerpen, is vervangen door een bijna apocalyptisch realisme. We weten niet hoe we AI veilig maken. Wetten ontbreken. Toch bouwen we door. Een beschaving die weigert de handrem te gebruiken, ook al rijdt die recht op de afgrond af.

De moderne mens denkt dat alles maar maakbaar en beheersbaar moet zijn. We geloven dat een ethische commissie, keurmerk of internationale conventie de storm van de techniek kan beteugelen. Maar AI in huidige en toekomstige, superintelligente gedaanten ontsnapt aan dit bureaucratische geloof. Het idee dat we regels kunnen schrijven voor een entiteit die slimmer is dan mensen, is even absurd als een hond die een gedragscode opstelt voor zijn baas.

Binnen een paar jaar kan AI het merendeel van de menselijke arbeid overbodig maken. Niet 10% werkloosheid is het gevolg, maar zeker 90%. Dit zien we nu al. Juridische teksten worden door AI opgesteld. Diagnoses door algoritmen verbeterd. Kunstwerken door machines gegenereerd (niet de mijne; dacht het effe niet). Niet alleen de lopende bandarbeid verdwijnt, maar ook de intellectuele arbeid die eeuwenlang het privilege was van de elite.

Wat gebeurt er met een samenleving waarin arbeid niet langer nodig is, maar toch het fundament vormt van waardigheid, identiteit en sociale cohesie? De klassieke vraag naar zingeving keert terug met een meedogenloze scherpte. Als we geen werk meer hebben, waar bestaat ons leven dan uit?

De Grieken antwoordden ooit dat vrije tijd (scholè) de bron is van filosofie en kunst. Maar de moderne mens heeft de ziel verankerd in productiviteit. Ontneem de mens dat en je krijgt niet een samenleving van dichters en denkers, maar van leegte en ressentiment. Of erger, waaronder geweld en destructie.

Waarom stoppen we in hemelsnaam dan niet? Waarom bouwen de slimste ingenieurs en ondernemers, ondanks alle waarschuwingen, verder aan het ultieme systeem dat ons zou kunnen vervangen? Vooral omdat we verslaafd zijn aan vooruitgang. Het is een soort religie geworden. AI is de nieuwe Messias. Zoals de middeleeuwse mens niet kon twijfelen aan God, zo kan de moderne mens niet twijfelen aan technologische verlossing.

Maar elke religie kent ketters en profeten van onheil. De stemmen die ons waarschuwen dat vooruitgang ook ondergang kan betekenen, worden weggewuifd als doemdenkers. Toch bestaat de geschiedenis uit veel beschavingen die ten onder zijn gegaan aan hun eigen uitvindingen. Rome aan de militaire machine. Het Sovjetrijk aan de centralistische technologie. Het Westen de algoritmen. (Natuurlijk ook aan andere zaken, maar we zoomen hier in op technologie.)

Waar het echt probleem zit? De moderne mens heeft geen enkel gevoel meer voor begrenzing. We leven in een tijdperk waarin ‘nee’ als obstakel wordt gezien dat overwonnen moet worden. De natuur mag niet ongetemd blijven. Het lichaam niet onbewerkt. De geest niet onbeïnvloed. Maar juist grenzen geven richting, vormen een ethiek en beschermen ons tegen onszelf. Zonder grenzen stort vrijheid om in chaos.

AI confronteert ons met de ultieme grens. Die van de menselijke beheersbaarheid. Het idee dat we altijd de meest intelligente soort op aarde zouden blijven, was zo vanzelfsprekend dat niemand het hardop uitsprak. Nu staan we op het punt om dit monopolie te verliezen. Daarmee volgt een radicale verschuiving. Niet langer is de mens de maat van dingen, maar een machine die slimmer, sneller en onvermoeibaar is.

Wat we hier zien, is in feite een herhaling van een oud motief, namelijk de tragiek van de hoogmoed, de hybris. Zoals Icarus te dicht bij de zon vloog. Zoals de toren van Babel instortte, zo speelt de mens vandaag met de digitale vleugels. De geschiedenis van de techniek is een geschiedenis van beloften en catastrofes. Telkens dachten we dat we de voordelen konden oogsten zonder de risico’s. Telkens bleek dat we slechts half begrepen wat we ontketenden.

Daar komt bij dat onze politieke instituties hopeloos traag en incompetent blijken tegenover de snelheid van technologische revoluties. Waar de politiek debatteert in termijnen van vier jaar, ontwikkelt AI zich in sprongen van vier maanden. Terwijl politici nog vergaderen over ethische richtlijnen, als ze dat al doen omdat de meesten geen kaas hebben gegeten van tech, heeft de volgende generatie modellen al de vorige overstegen. Democratische controle, het stokpaardje van de moderne westerling, verandert zo in een illusie.

Hoop ligt niet in de illusie dat we de techniek kunnen terugdraaien of volledig beheersen, maar in een herwaardering van wat het betekent om mens te zijn. Als arbeid wegvalt en machines slimmer worden, moeten we onze waarde in iets anders vinden. Niet in efficiëntie, maar in betekenis. Niet in productiviteit, maar in wijsheid.

Een cultuurrevolutie die dieper gaat dan welke AI-regulering ook. Een terugkeer naar de essenties, namelijk vriendschap, liefde, schoonheid en waarheid. Zaken die niet te automatiseren zijn, omdat ze wortelen in de menselijke ervaring zelf. Misschien kan juist de dreiging van AI ons dwingen om te herontdekken dat mens-zijn niet samenvalt met produceren, consumeren en concurreren. En, verdorie, laten we vaker bewust kiezen om AI niet te gebruiken. Ook als het kan en de resultaten sneller, goedkoper en beter zijn. Denk aan journalistiek en de (levens)kunsten…

AI is een spiegel en toont ons de ijdelheid van onze vooruitgangsdrift, de leegte van het bestaan dat louter draait om arbeid en consumptie en de gevaren van een politiek die altijd achter de feiten aanloopt. Kunstmatige intelligentie dwingt ons om opnieuw na te denken over de vraag die de filosofie al tweeduizend jaar bezighoudt, namelijk wat is het goede leven?

Misschien is dat de enige manier waarop we met dit Prometheus vuur kunnen dealen. Door onszelf te veranderen, begrenzing te accepteren en te kiezen en door wijsheid te prefereren boven macht. Door eindelijk te begrijpen dat vooruitgang zonder bezinning niets anders is dan een snellere weg naar de afgrond. De laatste vrijheid die ons nog rest is om niet alles doen wat we kunnen doen.