Grenzeloze willekeur

De komende maanden vliegen Nederlanders massaal uit, vanzelfsprekend grenzen over de hele wereld passerend. Een vanzelfsprekendheid die voor een groot deel van de wereldbevolking niet is weggelegd – zo wordt nog eens duidelijk uit Jacqueline van Vugts documentaire Borders.

Zestien jaar is Clara in Nederland geweest – 35 duizend dollar betaalde ze om van Nigeria naar het beloofde land te komen. Nu wordt ze uitgezet, na een ontluisterende en ongewilde loopbaan in de prostitutie. Na nog een laatste verblijf in een detentiecentrum, met vernederende visitaties, blijft Clara – met de moed der wanhoop – opgewekt: ‘Don’t worry about a thing’, zingt ze in het vliegtuig.

Clara keert terug naar Nigeria, filmmaker Jaccqueline van Vugt maakt in deze documentaire de reis in omgekeerde richting. Vanuit Nigeria volgt ze de zuidelijke route die veel gelukszoekers nemen op weg naar Europa – dat continent waar ze zo veel over hebben gehoord, waar rijkdom en vrijheid lonkt. De weg is lang en voert langs de grenzen met Niger, Burkina Faso, Mali, Senegal, Mauritanië, Marokko, Spanje, Frankrijk en België.

Elke grenspost is een kleine, en soms grotere gemeenschap, met zijn eigen dynamiek, regels en bewoners, van wie de filmmaker er steeds een paar uitpikt. Er wordt gehandeld, prostituées (vaak gestrande vrouwelijke reizigers) proberen vermoeide vrachtwagenchauffeurs over te halen tot seks. De grenspolitie – meestal niet gehinderd door professionalisme en al helemaal niet door ethiek – voert een verloren strijd tegen de toeloop van illegale immigranten op doorreis. Met te weinig mankracht en slecht functionerend materiaal (genante opnamen van functionarissen op en in niet startende motorvoertuigen) proberen ze hier en daar slachtoffers van mensenhandel uit de enorme stroom reizigers te pikken. Maar daarnaast speelt ook eigenbelang een belangrijke rol in hun handelen: mannen zonder geldig identiteitsbewijs kunnen hun doorgang kopen, wat resulteert in een alleszeggende scène waarin een geüniformeerde agent achter een bureau met een ongemakkelijke glimlach smeergeld probeert weg te wuiven: ‘Nee dat kan niet, ze zijn aan het filmen!’ Even later schuift hij het bankbiljet geroutineerd in een laatje onder het bureau en lopen de mannen lachend de grens over.

Van Vugts sfeervolle document, gelardeerd met prachtige opnames van Afrikaanse landschappen, laat zien hoe bizar de notie van grenzen is. Wie de pech heeft onder arme omstandigheden in Nigeria geboren te worden, en de ambitie heeft zijn of haar lot te verbeteren door emigratie, is volledig overgeleverd aan de willekeur van niet al te snuggere douaneambtenaren en hun interpretatie van de regels. En hoe verder ze naar het noorden komen, hoe harder en inhumaner de hantering van die regels. Want in Afrika zijn de grensposten nog relatief gemakkelijk te omzeilen, maar eenmaal in Europa worden kosten noch moeite gespaard om ongewenste bezoekers buiten de poort te houden.

Vrachtwagens worden binnenstebuiten gekeerd (‘je herkent een bepaalde geur – ze proberen zich warm te houden met houtvuurtjes’) en hun illegale passagiers als vee bijeengedreven. Mensen zijn verworden tot cijfers en namen op documenten – wie niet over de juiste papieren beschikt, bestaat niet en heeft dus geen recht zich op dat stukje grond te bevinden. ‘Neem het niet persoonlijk’, adviseert een zich in jargon hullende Nederlandse ambtenaar een Afrikaanse vrouw zonder verblijfsvergunning. ‘We hebben niets tegen jou, maar zo zijn de procedures die we hebben afgesproken.’ En daar gaat weer een vliegtuig terug naar het zuiden, versplinterde illusies rijker, vertrouwen in de mensheid armer. Van Vugt geeft de statistieken een gezicht, en toont hoe universeel en diep menselijk de drang naar een gelukkig(er) leven is.