-Cultuur onder Vuur- Wie heeft in de EU de soevereiniteit, Den Haag of Brussel?

Menig Europeaan vraagt zich af: waar gaat het allemaal heen? De EU groeit in de breedte met landen die toetreden, waarbij er momenteel wel tien kandidaat-lidstaten zijn, in de diepte met een groeiende zeggenschap over economie, maatschappij en zelfs onderwijs. We passeren het stadium waarin slechts sprake is van de overdracht van ‘competenties’ en ‘beleidsautonomie’. De macht van de EU is dermate gegroeid dat de vraag rijst of de soevereiniteit niet verschuift of reeds verschoven is van Nederland (en andere lidstaten) naar Brussel.

Soevereiniteit is het recht van een politieke entiteit om het hoogste gezag uit te oefenen. Het is het antwoord op de cruciale vraag: Wie beslist? Deze vraag stelt iedere bevolking in geval van nood. Als in Nederland de dijken doorbreken en bij de helikopterevacuatie een harde keuze gemaakt moet worden tussen de ziekenhuizen of de scholen, dan moet er één instantie de knoop doorhakken. Deze instantie is de soeverein. Deze soeverein heeft in een dergelijk scenario niet alleen het laatste woord over reddingsplannen, maar kan in het ultieme geval dodelijk geweld inzetten tegen een ieder die reddingswerk in gevaar brengt.

Momenteel is de soevereine instantie in Nederland de Rijksoverheid, met als formeel hoofd de koning en als de facto staatshoofd de minister-president. Maar als het aan de EU ligt, verschuift deze soevereiniteit van Den Haag naar Brussel. Dan beslist de voorzitter van de Europese Commissie – al zal die in de toekomst waarschijnlijk een statiger titel krijgen – over wie geëvacueerd wordt en wanneer er dodelijk geweld toegepast wordt. Deze overdracht van soevereiniteit is onacceptabel voor een ieder die staat voor het algemeen belang van Nederland en de christelijke beschavingstraditie van Europa.

Academici in ‘Europastudies’, een nieuw wetenschappelijk discipline die de EU bestudeert, benadrukken graag dat lidstaten alle soevereiniteit behouden en slechts competenties overdragen. Waarom spande de Europese Commissie dan in 2024 een rechtszaak aan tegen Hongarije, nadat Orbans regering een wetsvoorstel lanceerde voor het “beschermen van nationale soevereiniteit”? Waarom spreekt premier Mark Rutte dan expliciet over het opgeven van nationale soevereiniteit omwille van de interne markt? Eurofiele politici voelen wel degelijk aan dat soevereiniteit het hete hangijzer is in het Europa van vandaag. Zij zagen daarom liefst in stilte verder aan de stoelpoten van dit staatkundig gegeven. Het is van groot belang dat we de pijlers onder soevereiniteit identificeren en versterken.

Premier Rutte wekt stellig de indruk dat Nederlands slechts soevereiniteit over financieel-economische aangelegenheden kan overdragen. Dat is in wezen niet mogelijk. Soeverein zijn is als zwanger zijn: je bent het of je bent het niet. Soevereiniteit kan dus niet worden verdeeld in beleidsdomeinen die worden overgedragen aan buitenlandse machten of een internationale organisatie. Als dat gebeurt, is het overgeleverd aan de gratie van de houders van de overgedragen delen. Dat is feitelijk wat er gebeurde bij de stichting van de Verenigde Staten van Amerika: de staten erkenden dat de federale overheid soeverein is, zij het binnen de strikte grenzen van de constitutie. Hetzelfde geldt voor de Bundesländer van Duitsland.

Wat op financieel-economisch gebied geldt, geldt ook op militair gebied. Daarbij geldt dat het een absolute voorwaarde voor soevereiniteit is, dat een land zich met wapens kan verdedigen. Wie volledig afhankelijk is van een buurland is feitelijk onderworpen aan deze staat. Dat is de situatie van Monaco, dat in naam onafhankelijk is maar voor defensie leunt op Frankrijk. Het ministaatje is de facto onderworpen aan Frankrijk en mag alleen ‘zelfstandig’ blijven vanwege de functie die het vervult als belastinghaven. De krijgsmacht is een noodzakelijk middel om in laatste instanties, als alle diplomatie uitgeput is en alle overleggen tot niets leiden, als land zelf te beslissen over hoe wij onze hulpbronnen en grond inzetten voor het welzijn van onze burgers, met inachtneming van de moraal. De vorming van een EU-leger zou dit beslisvermogen ernstig schaden.

De ondeelbaarheid van soevereiniteit komt ook tot uiting in de culturele integriteit van Nederland. “Er bestaat een fundamentele soevereiniteit van de samenleving die tot uiting komt in de cultuur van de natie,” zei paus Johannes Paulus II op 2 juni 1980 in Parijs in een toespraak tot de UNESCO. “Waak met alle middelen die tot uw beschikking staan over de fundamentele soevereiniteit die elke natie bezit op grond van haar eigen cultuur. Koester het als uw oogappel voor de toekomst van de grote menselijke familie. Bescherm het! Sta niet toe dat deze fundamentele soevereiniteit de prooi wordt van een of ander politiek of economisch belang.”

De linksliberale agenda van de EU betekent dat op den duur culturele tradities als Zwarte Piet verboden worden. Ook dat nationale iconen als het Muiderslot en de Kinderdijk onder het beheer van de Europese Commissie vallen. Dat zou hetzelfde zijn als wanneer Egypte zijn rechten op de piramides of de sfinx van Gizeh zou afstaan aan de UNESCO. Deze culturele onderwerping moet voor Europeanen ondenkbaar zijn.

De dominante politieke gemeenschap van de moderne tijd is de natiestaat. Daarbij heeft de natie een eigen staat met een overeenstemmende taal en cultuur. Burgers voelen zich hierdoor meer gekend door hun overheid. Er kan een publiek debat gevoerd worden waarin burgers elkaar verstaan en gedeelde referenties en symbolen hebben. In een land als België is dit afwezig. Vlamingen en Walen hebben doorgaans geen idee van wat er aan weerszijden van de taalgrens in talkshows besproken wordt. Dat maakt België in zeker opzicht tot een failed state, die niet krachtdadig optreden kan en draagvlak onder haar burgers mist.

In een soeverein Europa, met tientallen volkeren en talen, die bovendien een grote instroom zien van niet-Europese migranten, zal deze culturele fragmentatie oneindig groter zijn. Daarbij ontbreekt het aan één geloof, zoals het katholieke geloof dat in het zeer gevarieerde Heilig Roomse Rijk een gedeeld referentiekader gaf. Dit gebrek aan geloof speelt evenwel ook natiestaten als Nederland de parten: ons land valt cultureel uit elkaar bij gebrek aan christelijke cultuur, waarbij het volk steeds de vorm van een amorfe ‘massa’ krijgt van ‘atomen’ die alleen door een oppermachtige overheid in toom gehouden kunnen worden: het schrikbeeld waar paus Pius XII maar ook de denker Alexis de Tocqueville indringend voor waarschuwt.

Nederland heeft tot 1999 de gulden gehad als eigen valuta. Een sterke munt, gekoppeld aan de Duitse mark, die een afspiegeling vormen van de stabiliteit en welvaart van de Nederlandse economie. Heel anders gaat het met de euro. Die wordt via de ECB geregeerd door 27 lidstaten, ieder met andere behoeften. De één wil een lage rente, de ander lage inflatie. Een eigen munt stelt landen in staat om een eigen koers te varen die dienstbaar is aan het algemeen belang van het land. In het Nederlandse geval zou het meer oriëntatie op de Noordwest-Europese economieën toelaten.

Stel dat je eigenaar mag blijven van je woning, maar op één voorwaarde: de voordeur moet openblijven. Iedereen die zich aandient mag naar binnen en heeft recht op een slaapplek en het eten uit je koelkast. Iedereen zal erkennen dat eigenaarschap hier een juridische fictie is geworden. Evenzeer wordt Nederlandse soevereiniteit een fictie als ons land alle zeggenschap over grensbeleid overdraagt aan de EU. Grenzen zijn van wezenlijk belang, want zij brengen onderscheid aan tussen burgers en vreemdelingen.

De vraag Wie beslist? moet in het staatsbestel een duidelijk antwoord krijgen. Ook omdat de macht van de soeverein aan banden gelegd moet worden, zodat hij geen misbruik kan maken van noodsituaties. Deze beperkingen zijn niet geëxpliciteerd in de EU. Er is een grijs gebied van wat de Commissie kan en mag. Het Parlement mag vooral veel dingen niet, zoals een wetsvoorstel indienen, waarmee het volgens staatsrechtsgeleerden in wezen niet eens een parlement is. Veel EU-macht zit in technocratische instellingen als het Europees Hof en de Europese Raad.

Het gebrek aan werkelijke politiek leidt tot een Brusselse nomenklatoera: een niet-verkozen klasse van bureaucraten en politici die in stilte hun ideologische agenda’s doordrijven. “Wanneer macht verstrooid is”, zo schrijft de Slowaakse EU-kenner Stefan Auer in zijn boek European Disunion, “worstelen we met het aanwijzen van de actor: wie deed wat, voor wie en hoe? Maar dat betekent ook dat we het vermogen verliezen om machthebbers ter verantwoording te roepen.”

Tot wanneer is een land soeverein binnen een politieke gemeenschap? Toen Tsjechoslowakije in 1968 wilde hervormen, bezetten Russische legers het land. In één klap was het voor heel de wereld duidelijk wie de lakens uitdeelde: Rusland. Anders verliep het in 1991, toen Litouwers aandrongen op hun onafhankelijkheid. Mikhail Gorbatsjov, die in het Westen vereerd werd als vredesduif, stuurde de Sovjetlegers op de Litouwers af. Ondanks het dodelijk geweld van Gorbatsjovs troepen hielden de Balten vol. Uiteindelijk moesten de Russen afdruipen, omdat hun greep op de omringende volkeren danig was verzwakt door alle politieke omwentelingen. Op dat moment – we spreken van januari 1991 – was de soevereiniteit al overgegaan van de Sovjet-Unie naar de Litouwse staat. Nog geen jaar later was de Sovjet-Unie opgeheven.

Het Verenigd Koninkrijk heeft zich, na het Brexit-referendum van 2016, in 2020 onttrokken aan de Europese Unie. Daarmee bleek dat de soevereiniteit vooralsnog bij de lidstaten rust. Zij kunnen uittreden naar eigen believen. Wat voor het voortzetten van nationale soevereiniteit spreekt is dat de EU een zwakke crisismanager is, aldus Auer: in de eurozonecrisis, de asielcrisis en de Oekraïne-oorlog toonde Brussel “zijn zwakte als geopolitieke actor”. De vraag is evenwel of dit in 2030 kan. Sinds Brexit zijn er al zware wissels omgezet in Brussel die de soevereiniteit van landen ondermijnen. Of Nederland samen met medelidstaten nog soeverein zal zijn in 2030, hangt in hoge mate af van onze opstelling in Europees verband: gaan we verder op de snelweg van EU-integratie, of pakken we bevoegdheden terug?