-Dina-Perla Portnaar- Steeds meer mensen zeggen: het maakt niet uit of ik stem

Er wordt vaak gesproken over minderheden beschermen tegen de dictatuur van de meerderheid. Dit principe bestaat al lang en is geworteld in de geschiedenis van de liberale democratie. Maar wie beschermt de meerderheid als hun belangen structureel worden genegeerd, overruled of geneutraliseerd door een opeenstapeling van wetten, verdragen en juridische instanties die zich beroepen op universele mensenrechten? Goede rechten! Laat dat duidelijk zijn. Alleen rechten die zich nu soms tegen ons keren, omdat de wereld complexer is geworden.

Wat we in Europa en Nederland zien, is een democratie waarin het evenwicht tussen de substantiële en procedurele dimensie op het spectrum is zoekgeraakt. Substantieel gaat over volkssoevereiniteit. Oftewel, het idee dat de bevolking als collectief het laatste woord heeft over de koers van het land. Procedureel draait om het rechtsstatelijke waarborgen. Dus wetten, regels en instituties die moeten voorkomen dat willekeur en meerderheidstirannie de overhand krijgen. Gezond betekent steeds de juiste balans te pakken krijgen. Ongezond betekent spaak lopen.

Dat evenwicht is de afgelopen decennia gigantisch naar de procedurele kant van het spectrum opgeschoven. Steeds meer mensen die ik spreek, zelfs in het midden, kunnen niet anders dan toegeven dat politieke besluitvorming steeds vaker op technocratisch beheer lijkt. Maatschappelijke cohesie vinden we terug in Koningsdag, sport, cultuur en mentaliteit. Er bestaan kleinere groepen in de maatschappij die aan de hand van diverse criteria cohesie ervaren. Maar collectief en procedureel wordt cohesie soms niet echt ondersteund.

Steeds meer mensen zeggen: het maakt niet uit of ik stem. Als ik er flink tegenin ga en mijn betoog over vrouwenrechten, vrijheid, inspraak en betrokkenheid houd, krijg ik terug dat een stem niet uitmaakt. Het is niet zo dat ik ergens voor kies en dat die partij vervolgens gaat knokken voor waar ik voor sta, hoor ik dan. Niet alleen vanwege dat oude poldermodel, maar vooral vanwege wie de werkelijke macht heeft.

Namelijk een netwerk van nationale en supranationale instituties, zoals de Raad van State, het Europees Hof voor de Rechten van de Mens en de Europese Commissie. Die opereren op basis van abstracte rechten en regels. Persoonlijk ben ik niet principieel tegen dit local-global model. Alleen merk ik op dat de volkssoevereiniteit in Nederland er voor het eerst in mijn leven onder lijdt.

Deze instituties werken immers met een fictief of abstract plaatje van het individu, alsof het om een droge UBO (Ultimate Beneficial Owner) gaat. Een drager van rechten, los van context, cultuur en gevolgen. Dat werkt prima voor diensten en producten. Bijvoorbeeld in de financiële sector. Maar sociale cohesie, een collectief waardesysteem en een nationale identiteit zijn zaken die we niet kunnen platslaan. We zien daarmee een fluctuering van rechten en plichten. Van actie en reactie. En van micro- en marcotrends. Die maakt zo’n droge afhandeling van het individu tot een bijna – figuurlijk gezien – communistische entiteit onacceptabel.

Dus wanneer miljoenen migranten zich in Europese landen vestigen, krijgen we ineens de beste casus voorgeschoteld om dit aan te tonen. Individuele rechten worden terecht streng bewaakt, maar ondertussen zijn de collectieve gevolgen zoals overbelasting van voorzieningen, culturele vervreemding en aantasting van veiligheidsgevoel niet mis.

En 70K voor een gezin van 17 mensen in twee huizen is misschien wel iets teveel van het goede… Zou het? Burgers die dat aan de kaak stellen, botsen op een muur van onbegrip en procedures. Luister, ik ben één en al voor barmhartigheid. Daar sta ik om bekend. Maar er is toch wel iets aan de hand zo.

In het publieke domein heb ik vaak kanttekeningen geplaatst bij jurisprudentie en gepleit voor moresprudentie. Wet- en regelgeving zouden we niet blind moeten willen behouden zoals ze zijn, maar steeds weer moeten bijstellen. Zeker als die starheid het collectieve, humane belang en het politieke veld heeft uitgehold. Niet als de voedingsbodem inhumaan, onverantwoord, totalitair enzovoorts is. Het goede behouden. Het gebrekkige enigszins aanpassen.

Op z’n minst moeten we vragen stellen over hoe steeds meer zaken die onze levens rechtstreeks beïnvloeden, bepaald worden door de rechterlijke macht en bureaucratische organen. Door vertegenwoordigers die andere beslissingen nemen dan miljoenen kiezers via de verkiezingen vragen. Hoe willen we zorgen voor progressie en wezenlijke veranderingen?

Op een zijspoor: geef nou maar eens al die afhakers die zich vooral focussen op persoonlijke groei buiten de politieke arena eens ongelijk. Voor wat betreft de mensen die de politieke arena niet loslaten, zijn wantrouwen, frustratie en buitenparlementaire acties inmiddels wel voorspelbaar, toch?

Als de formele middelen niets opleveren, rest slechts de steeds fellere toon van het publieke debat en de straat. Kijk uit. Wat moeten miljoenen mensen als de politiek hen in een hoekje drukt, ongeacht hun bijna klokkenluiderspraktijken over de impact op de ontvangende samenleving? We hebben meer vrijdenkers nodig. Hokjesoverstijgend. Compassievol. Ik doe mijn best.

Laat Nederland nuchter blijven en niet de Britse toestanden op eigen bodem nabootsen. Oftewel rellen tussen Britten en migrantengroepen, framing in de media als extremisme, zonder aandacht voor de decennialange voorgeschiedenis van spanningen en overlast. Laat Nederland vasthouden aan de rede en niet escaleren tot gewelddadige, maatschappelijke conflicten.

In dit vacuüm van daadkracht en vertrouwen is het opmerkelijk dat juist BBB (BoerBurgerBeweging) erin slaagt om voorzichtig een alternatief te schetsen. Waar andere partijen soms gevangen zitten in het Brusselse web van procedures, heeft BBB de potentie om de kloof tussen burgers en instituties te verkleinen. Drie factoren maken BBB in dit opzicht interessant.

Allereerst de lokale verankering. BBB is ontstaan vanuit concrete regionale belangen en ziet de gemeente en provincie als legitieme machtsniveaus waarbinnen cultuur, veiligheid en economische koers kunnen worden bepaald. Dit sluit aan bij het principe van subsidiariteit. Beslissingen nemen op het laagste, meest betrokken niveau. Goed, ze mogen iets harder aanpoten in het kader van de boerenbelangen en het stikstofdossier. Maar de lijst met wat ze in korte tijd al hebben geleverd, is indrukwekkend.

Daarnaast de pragmatische opstelling. In tegenstelling tot partijen die zich vastbijten in ideologische loopgraven, positioneert BBB zich als een gesprekspartner die zoekt naar uitvoerbare oplossingen, ook wanneer die botsen met EU-wetten. Dat geeft ruimte om verdragen of richtlijnen kritisch te herzien, zonder in extreem-nationalistische retoriek te vervallen.

Tot slot de brede draagvlak. BBB heeft electoraal bewezen kiezers uit zowel het platteland als de stad te trekken. Van ex-CDA’ers tot teleurgestelde VVD’ers en PvdA’ers. Die mix maakt het mogelijk om bruggen te bouwen waar andere partijen alleen muren zien.

Juist de combinatie lokaal geworteld, pragmatisch ingesteld en breed gedragen, kan de partij inzetten om het substantiële element van de democratie te versterken, zonder de rechtsstaat af te breken. Als BBB erin slaagt dit te vertalen naar een duidelijk EU-beleid waarin vetorechten en nationale autonomie centraal staan, kan de partij een sleutelrol spelen in de balans herstellen.

De thematiek zoals zojuist besproken, is door de eeuwen heen niet alleen door filosofen zoals Rousseau en Kant behandeld. Er waren vrouwelijke filosofen die hier verrassende perspectieven op boden. Zoals bekend inmiddels houd ik ervan om dit soort parels erbij te pakken.

Zoals (alweer) Simone Weil. De Franse denker en mystica die waarschuwde tegen zowel totalitaire systemen als bureaucratische vervreemding. Weil zag hoe instituties, zelfs met de beste bedoelingen, kunnen ontaarden in structuren die het menselijke vernietigen. Haar pleidooi voor geworteldheid sluit naadloos aan bij de behoefte aan nationale en culturele samenhang.

Of Gertrud von le Fort. De Duitse katholieke schrijfster en filosoof die in haar werken het idee van morele verantwoordelijkheid koppelde aan de bescherming van culturele erfenissen. Zij zag cultuur niet als statisch, maar als een levend geheel dat onder druk kan bezwijken als morele fundamenten worden verwaarloosd.

En Adriana Cavarero. De Italiaanse politiek-filosofe die pleit voor de erkenning van relationaliteit en kwetsbaarheid in politieke structuren. Cavarero’s werk benadrukt dat samenlevingen geen optelsom van losse individuen zijn, maar verweven gemeenschappen waarin wederkerigheid en gedeelde verhalen essentieel zijn.

Ons evenwicht herstellen, begint met macht toekennen aan de substantiële kant van de schaal. In het uiterste geval betekent dat verdragen herzien of opzeggen die nationale besluitvorming lamleggen. In een gemiddeld scenario betekent dat nationale en lokale overheden zeggenschap geven over migratie, cultuurbeleid en openbare orde. En in een lichtere vorm betekent dat subsidiariteit als leidend principe in de EU versterken. Alleen samenwerken waar dat wederzijds nuttig is, met vetorechten voor lidstaten.

Een tegenreactie moet alleen niet doorslaan naar een andere vorm van tirannie. Die van het populistisch-nationalistische blok dat bereid is met extremisten samen te werken om het grotere doel te bereiken. De les uit de geschiedenis is dat het belangrijk is om het morele kompas niet te verliezen in de strijd om macht, aan welke kant van het spectrum dan ook. Dat gevaar ligt op de loer.

Het gaat enkel om het beraad met vragen zoals: hoe bescherm je zowel de rechten van het individu als de samenhang van het collectief? Hoe voorkom je dat de macht weer wegtrekt naar één kant van het spectrum? Waarbij diverse, toegankelijke modellen de beantwoording kunnen ondersteunen. Geen makkelijke opgave, maar noodzakelijk als we niet enkele decennia in dezelfde patronen willen blijven zitten.

Eén mogelijke aanpak daarbij is dat soevereiniteit en cohesie in diverse wet- en regelgeving wordt ingedeeld. Waarbij een deel een religieuze eenheid aanhoudt en een deel een westerse. Ook daarbij moet ik weer naar Engeland wijzen als voorland op Nederland. Ik refereer ook aan mijn levensgeschiedenis.

Alleen, weet wel dat ik de schaduwkanten qua humaniteit ervaren heb binnen dit soort kaders. Ik ben bang dat dit dus geen vitale optie is en dat mensen die hier nog toekomstmuziek in zien in de trend van de samenleving opsplitsen en leven en laten leven geen enkel idee hebben van wat dit in de praktijk betekent.

De huidige koers voelt in ieder geval onhoudbaar aan. BBB kan hopelijk met politieke moed dus enige macht terughalen naar Nederland, zonder de principes van de rechtsstaat te verkwanselen. Gaan we voor verdere vervreemding, wantrouwen en conflict? Of voor hernieuwde betrokkenheid, zelfbeschikking en gemeenschapszin? Kunnen we een democratie behouden die zowel het individu als het collectief eert? Daarover nadenken, begint in ieder geval eerder eergisteren dan vandaag.