Visionair meesterwerk

Niet veel filmvertoningen kunnen aanspraak maken op de term legendarisch. Maar de screening van Napoléon, het meesterwerk van regisseur Abel Gance, past die beschrijving zonder terughoudendheid. Afgelopen zondag was een gerestaureerde en zo compleet mogelijke versie van het epos te zien in een bomvolle Ziggo Dome, met live muziek van het Gelders Orkest. Een onvergetelijke ervaring.

Filmhistoricus Kevin Brownlow was vijftien toen hij voor het eerst fragmenten zag uit de film, die in 1927 in première ging. Hij was zo onder de indruk dat hij sindsdien bezig is alle materiaal die van de film bestaat op te sporen en het hele werk in ere te herstellen. Een prestatie van jewelste, die in 2010 dan ook werd beloond met een Oscar – hij kreeg hem voor zijn verdiensten voor de stille film.

Nog altijd is de film niet compleet (er duiken nog nog steeds delen op), maar tijdens het Holland Festival werd de laatste gerestaureerde versie vertoond, met speciaal ervoor gecomponeerde muziek van Carl Davis. Een onwaarschijnlijke vijf uur en 32 minuten lang, waarin slechts een deel van het leven van Napoléon wordt verteld. Abel Gance was namelijk van plan – en had daar ook budget voor gekregen – een serie te maken van zes delen. In dit eerste deel volgen we Napoléon vanaf zijn kindertijd (met een minutenlang durende scène van een sneeuwballengevecht, in beeld gebracht alsof het om een heuse veldslag gaat) waarin hij al alle trekken vertoont van een natuurlijk leider en visionair, tot aan de invasie van Italië in 1796 door het kansloos geachte Franse leger onder leiding van een nog altijd piepjonge Napoléon, gespeeld door een indrukwekkende Albert Dieudonné. De andere delen kwamen er nooit, onder meer omdat Gance bijna zijn hele budget (17 van de 20 miljoen franc) had opgemaakt aan de productie van deel 1.

Het is duidelijk waar dat geld aan is opgegaan. De film is grandioos en meeslepend en kosten noch moeite zijn gespaard om de settings zo authentiek, de technische uitvoering zo perfect en de emotionele impact zo groot mogelijk te maken. De technische middelen die Gance aan het begin van de twintigste eeuw en het filmtijdperk ter beschikking stonden waren nog zeer beperkt. De camera’s die werden gebruikt waren loodzwaar – desalniettemin bevat de film veel ‘handheld’ opnames, waarvan je je afvraagt hoe hij dat heeft gedaan. Voortgalopperende paarden worden gevolgd, gevechten gefilmd vanuit het point of view van een rennende soldaat, en er zijn zelfs enkele scènes die gefilmd zijn vanaf een paard!

Het zijn niet de enige kunststukjes waarmee Gance ook bijna honderd jaar na dato zijn publiek verrast. De gedreven, wellicht zelfs megalomane regisseur experimenteerde ook met technische middelen als filters, kleur, dubbelbeelden, split screen (!), duizelingwekkend snelle montage, en – een huzarenstukje dat in de Ziggo Dome tot spontaan applaus leidde tijdens de vertoning – breedbeeld. Dat laatste bracht hij tot stand door scènes op te nemen met drie camera’s naast elkaar en de films tegelijktijd af te spelen op drie projectoren. Dat gebeurde afgelopen zondag ook, bijna aan het einde van de film. Het beeld werd drie keer zo groot (veertig bij tien meter) en ineens was de hele veldslag in Italië te overzien, met ruiters die over het scherm van links naar rechts draafden. Natuurlijk waren de naden van de verschillende films te zien en sloten de beelden niet helemaal precies op elkaar aan, maar het effect bleef spectaculair.

Een dramatisch hoogtepunt in een film die al vele climaxen bevat, zoals het eerder genoemde sneeuwballengevecht, Napoléons woeste uitbarsting in het internaat als iemand zijn adelaar losgelaten blijkt te hebben, het zingen van de Marseillaise in de kerk als opmaat naar de Franse Revolutie, het feest waarop hij betoverd raakt door Joséphine, de bestorming van Toulon (een felrealistische interpretatie, waarin het maar blijft regenen en stormen en slachtoffers aan beide zijden roemloos vallen). Alles gefilmd tegen uitbundige decors – voor de scènes op Corsica, in en om het ouderlijk huis van Napoléon, werd de inmiddels vervallen woning volledig gerestaureerd – en met enorm veel figuranten.

Vijfeneenhalf uur gingen niet eerder zo snel en met zo veel intens plezier om. Dat lag ook aan een vlekkeloos spelend orkest (en de geweldige akoestiek in die verder sfeerloze zwarte doos), dat geleid werd door de Carl Davis, die de filmmuziek voor Napoléon componeerde en samenstelde. Een filmervaring Napoleon waardig: legendarisch, compromisloos, vooruitstrevend, visionair en groots.

Een fragment uit Napoléon