-Dina-Perla Portnaar- Aanslagen op christenen breken culturele tijdlijn af om wat ooit geleefd werd, onzegbaar te maken

In de nasleep van de verwoestende aanslag op de Mar Elias-kerk in Damascus, waarin minstens vijfentwintig christenen vermoord zijn, moeten we niet alleen rouwen en luisteren. Alleen lijken we zelfs dat minimale niet eens op te kunnen brengen. We kijken massaal weg van wat dit betekent voor ons uiterlijke leven. Oftewel, voor onze samenleving. En in beredeneringen van ‘koekje van eigen deeg’ omdat de Christelijke wereld zelf ooit dader was in het kader van ‘mijn mensen’, zal ik nooit denken.

Het gaat niet alleen om geweldexplosies van jewelste en om beschaving in ons uiterlijke leven, maar om de werking ervan op ons innerlijke leven. Zie die gebroken glasramen van de kerken maar als spiegels voor onszelf. We spreken niet alleen over aanvallen op een religie, maar over een morele implosie van wereldorde. In de ruïnes van de liturgie ligt een vorm van roeping. Niet naar martelaarschap, maar naar diepgaande introspectie.

Valentin Mudimbe schreef dat de mens verpletterd wordt door zijn eigen geschiedenis. Hierin zien we hoe geweld zich niet alleen richt op mensen (lichamen), maar op het ontastbare zoals herinneringen, taal, geloof en toekomst. De aanslag in Syrië is dan ook geen spontane en incidentele uiting van woede en primitiviteit. Het is een gecoördineerd stuk historisch vandalisme.

Letterlijk. (Copyright: zoals altijd, het AI-vermogen van Dina-Perla’s brein.) Het probeert een culturele tijdlijn af te breken om wat ooit geleefd werd, onzegbaar te maken! Daar moeten we als bewoners van de wereld op antwoorden. Niet alleen met protocollen en beleid buiten ons vermogen om (politici), maar met ons geweten (humaniteit).

De betekenis van terreur ligt in de ongemakkelijke verantwoordelijkheid die het op ons legt. Wie zijn we dat we het lijden van de ander pas leren herkennen wanneer het grootschalig door de (internationale) media wordt uitgelicht? Hoe diep zit onze menselijkheid werkelijk als het afhankelijk is van waar de camera’s op gericht worden? Van hoe ver het van ons vandaan staat qua betrokkenheid?

In het kader van het geweld tegen de kerken wereldwijd kunnen we niet spreken van incidenten. We zien al langer een patroon ontstaan dat zich geografisch verspreidt en ideologisch verankert. In Noord-Kivu, Congo, voltrok zich begin 2025 de Kasanga-slachtpartij. Meer dan zeventig christenen werden er onthoofd. Systematisch, met rituele precisie… De boodschap is dat geloof een vijand is wanneer het niet het juiste geloof is.

In Burkina Faso zijn hele dorpen vernietigd. Christelijke gemeenschappen, sommigen al eeuwenoud, zijn van de aardbodem verdwenen. Vluchtelingenkampen zitten vol met gezinnen die hun vaders aan machetes verloren en hun gebedshuizen in vlammen zagen opgaan. Ik herhaal: deze aanvallen zijn geen wraak of toeval. Ze zijn onderdeel van een ideologische zuivering. Niet religieus in de zuivere zin van het woord, maar existentieel. Ze willen het bestaan van de ander vernietigen (daar duikt die Nazimotie toch weer op…) En de voorbeelden in Rusland haal ik er maar nu niet bij.

Als er al reacties zijn, dan zijn die vaak alleen symbolisch. Denk aan kaarsjes aansteken, digitaal medeleven uiten en tweets van enkele (!) staatshoofden. We vlakken af qua daadkracht. Wat we op z’n minst nodig hebben, is een solidariteit die verder gaat dan empathie. Die tastbaar wordt in de vorm van infrastructuren bouwen, mensen beschermen en internationale bescherming afdwingen. Solidariteit als erkenning van het lot van deze slachtoffers.

We leven niet naast hen, maar mét hen. In dezelfde wereld, ethische ruimte en hetzelfde tijdperk. Hun gebed is niet het onze, maar hun angst is ons mensenrecht! Hun dood is onze mislukking. En kanttekening: deze slachtoffers hebben niet voor terroristische leiders of andere primitieve en helse entiteiten gekozen… Er is dus geen sprake van eigen schuld, dikke bult.

Angst is het meest onderschatte, ideologische wapen van terrorisme. Dit omdat het gaandeweg normaliseert wat nooit genormaliseerd mag worden. Angst maakt ons gehoorzaam en geweld voorspelbaar. Wanneer we aanslagen beginnen te verwachten, verliezen we ons moreel vermogen tot verontwaardiging.

De filosoof Emmanuel Falque, wiens naam zelden buiten academische theologie klinkt, stelde dat de mens pas werkelijk ethisch wordt in het aangezicht van het ongedachte lijden dat niet in narratieven past. Dat geen plaats krijgt in diplomatieke kringen. Dat de taal zelf ontstemt. Juist in dat lijden moeten we handelen.

De angst die nu in Syrië en Congo leeft, is niet zomaar vrees voor de dood, maar voor betekenisloosheid. Dat hun dood niemand interesseert! Dat hun geloof vergeten zal worden (voorlopig acht ik de kans klein, maar over tientallen jaren groot). De angst weerspiegelt onze onverschilligheid over hun bestaan. Elke keer dat we na een aanslag op een kerk zwijgen, wordt onze ethiek dunner en onze menselijkheid zwakker.

Die angst reikt verder dan religie. Ze raakt aan de mogelijkheid van een gedeeld bestaan. Als religieuze minderheden niet beschermd kunnen worden in tijden van vrede, wat betekent dan burgerschap, bescherming en democratie?

Ondanks het geweld en verlies, blijven Christelijke kerken wereldwijd standhouden. In Syrië zijn naar schatting meer dan één miljoen christenen sinds het begin van de burgeroorlog gevlucht. Wat overblijft, is een gefragmenteerde, getraumatiseerde groep. Toch vieren die mensen hun geloof.

De Pakistaanse dichteres Fahmida Riaz schreef dat geloof geen ballon is die bij het minste of geringste uit elkaar spat, maar geworteld, zwaar en onaantastbaar als een rots (vrije quote als dat mag). Of we dit delen of niet, geloof verdient respect en ruimte. Niet slechts om wat het inhoudt, maar om wat het doorstaat.

In Noord-Kivu kwamen overlevenden van de aanslagen de dag nadien samen in een gebedsdienst zonder aanklachten of haat. Om collectief het verdriet te delen en dat in gebed te transformeren. Dat is geen naïviteit, maar pure overwinning. Het vermogen tot hoop waar wraak een gemakkelijke uitweg zou kunnen zijn…

Geloof dat weerstand biedt, is geen ideologie, maar een raison d’être. Pure goddelijkheid. Daarmee gaan mensen staan voor het statement dat ze niet zullen verdwijnen. Ook niet wanneer anderen hen tot schaduw willen reduceren. Die houding is geen privilege van Christenen (blinde superioriteitsdenken), maar een voorbeeld voor ons allemaal, van wat voor pluimage dan ook. Pluim!

Terrorisme tegen religieuze minderheden is meer dan een fysieke vernietiging. Het is een symbolische aanval op pluraliteit. Op het idee dat mensen met verschillende waarheden samen kunnen bestaan zonder elkaar uit te wissen. Wanneer een kerk wordt opgeblazen, wordt ook het idee opgeblazen dat mensen elkaar kunnen verdragen zonder uniformiteit.

De ernst van deze aanslagen is dan ook niet louter lokaal. De aanslagen zijn een symptoom van een groter falen om pluraliteit wereldwijd te beschermen. In plaats van vrijheid als kernwaarde te verdedigen, laten we ons verleiden tot geopolitieke opportuniteit. We steunen regimes die minderheden onderdrukken zolang onze handelsroutes open blijven.

Maar pluraliteit is geen bijzaak. Het is het hart van onze beschaving! Het verdraagt geen voorwaardelijkheid. James Baldwin schreef dat er geen neutraliteit bestaat in aanzicht van onrecht. Of we zijn handlangers, of brekers van de stilte. Er is geen middenweg (brekers van stilte: weer lekker vrij vertaald 😉). Vandaag, met gebombardeerde kerken en ontvluchte gemeenschappen, staan we voor precies die keuze.

De wereld is geen verzameling van naties, maar een samenhang van kwetsbaarheden. We zijn met elkaar verbonden door pijn en mogelijkheid. Wanneer we spreken over de vervolging van christenen, mogen we dat niet doen vanuit politiek opportunisme, maar vanuit menselijkheid. Vanuit de erkenning dat ieder mens het recht heeft op zin en bestaan.

De christenen in Syrië, Congo en Burkina Faso vragen niet om macht, maar om bestaansrecht. Hun oproep dwingt ons om onze waarden te herevalueren. Wat betekent selectieve vrijheid als tikkende tijdbom? Wat betekent veiligheid als ze niet universeel wordt toegepast? Laten we ons geloof in de ander daarom als ethisch beginsel herontdekken. Laten we erkennen dat de mensheid iets onvervangbaars verliest bij terreur.

Als we erkennen dat de aanval op religieuze minderheden niet alleen lokaal leed veroorzaakt maar het morele weefsel van de wereld aantast, moeten we ook erkennen dat passiviteit medeplichtigheid is. De internationale gemeenschap beschikt over middelen, structuren en precedenten om nu in te grijpen. Maar het ontbreekt vaak aan politieke wil en prioriteitsstelling. Laten we pleiten voor een morele NAVO, waarin deze aanvallen niet als binnenlandse aangelegenheid worden beschouwd, maar als een collectieve, ethische breuk.

Concreet zou dit kunnen betekenen dat de VN-Veiligheidsraad een permanente waarnemingspost opzet voor religieuze minderheden in dit soort brandhaarden (mijn term voor gebieden waar risico’s op collectieve beschadiging significant aanwezig zijn). Dat rapportages over vervolging niet facultatief zijn, maar verplicht deel uitmaken van vredesbesprekingen. Dat internationale hulpgelden worden gekoppeld aan mensenrechtencriteria die expliciet religieuze vrijheid omvatten. En dat aanvallen op kerken, moskeeën, synagogen of tempels door het Internationaal Strafhof erkend worden als culturele genocide. Uhm, hallo?!

Bovendien moet diplomatie niet alleen reageren op het puin van geweld, maar anticiperen op het ritselen ervan. Dat betekent proactief vroegtijdige waarschuwingen serieus nemen. Samenwerking met lokale, religieuze leiders formaliseren. Ambassadeurs trainen in religieus-culturele gevoeligheid. Oplossingen hoeven niet altijd groots te zijn. Een goed geplaatste beschermingseenheid, geavanceerd waarschuwingssysteem en snelle veroordeling vanuit machtige staten kan levens redden. Ik zei het al: wat ontbreekt is niet capaciteit, maar prioriteit.

De rol van Westerse kerken, theologische instituten en religieuze netwerken mag best herzien worden. Het is onvoldoende om op afstand gebeden uit te spreken terwijl anderen hun levens verliezen in de schaduw van het altaar… Ware solidariteit is theologisch én logistiek. Dat betekent actieve banden smeden met vervolgde gemeenschappen (niet paternalistisch, maar gelijkwaardig). Het betekent financiële steun, medische hulp en wederzijdse liturgische uitwisseling, waarin onze kerken hun geloof verdiepen.

De vervolging van christenen vindt vaak plaats in contexten waar geloof is vermengd met geopolitieke wonden (daar hebben we de Nazimotie weer). Het is dan ook cruciaal dat Christelijke netwerken in het Westen niet slechts reageren met missiedrang, maar met de bereidheid om te luisteren, leren en zichzelf te bevragen. Want ook theologie kan blind zijn voor de eigen privileges. De kwetsbaarheid van de Syrische christen, Congolese misdienaar of Burkinese catechist is een spiegel voor onze traagheid, afwezigheid en woorden die te laat komen.

Op theologisch niveau stellen deze aanslagen een vraag die zelden wordt uitgesproken. Want we weten het wel: benoemen we iets, dan is dat al een misdaad. Wat is het geloof nog waard, wanneer het systematisch vernietigd wordt? Wat blijft er van God over wanneer goddelijkheid als doelwit dient? Het zijn juist de vervolgde kerken die weigeren hun geloof te reduceren tot verzekering of strategie.

Dat stelt een provocerende vraag aan kerken in rustige gebieden over de hele wereld: durven we een theologie te ontwikkelen die niet rond triomf cirkelt, maar rond kwetsbaarheid? Een theologie waarin God geen heerser en beloner is (we stoppen er een kwartje in en moeten exact krijgen waar we om vragen), maar getuige en mede-lijder?

Tijd om te leren van ondergrondse kerken van Aleppo, huisdiensten in Nigeria en gebroken gezangen van Kasanga. Dat daar spiritualiteit, moed en doorzettingsvermogen leeft die zuiverder is dan elke comforttheologie (mooi woord wel: comforttheologie). Omdat ze niets anders heeft dan trouw, hoop en God’s mede-lijden.

Theologie moet hier niet verklaren, maar nabij zijn. Want het mysterie is niet alleen waarom het kwaad geschiedt. Het is waarom mensen ondanks alles blijven liefhebben, hopen en geloven. Die mensen zijn onze voorbeelden. Niet alleen omdat ze onze toekomst voorspellen, maar omdat ze ons herinneren aan alle mogelijkheden, zelfs in de afgrond. (Hallo club Nazimotie. Dit alles is immers wat joden bijna zesduizend jaar al moeten opbrengen, steeds weer met ander gereedschap…)

Laat het nog eens gezegd zijn: de ernst van de terreuraanslagen op Christelijke gemeenschappen wereldwijd is geen randverschijnsel of perifere tragedie. De aanslagen zijn een fundamentele test voor de waarden die we beweren te koesteren. Ze stellen ons bloot aan de vraag of onze solidariteit echt is, of slechts seizoensgebonden. Of ons geloof in mensenrechten meer is dan retoriek. Of onze theologie bestand is tegen lijden.

Er is nog tijd om het tij te keren. Maar die tijd is niet royaal bedeeld. Elke dag dat een kerk afbrandt, brandt er ook iets van ons collectieve geweten weg. Op een dag zullen we ons afvragen waarom niemand het vuur probeerde te blussen. Hoe het komt dat al die brandhaarden in een planeet vol vernietiging zijn omgeslagen. Laat dat niet gebeuren. Het moment om op te staan…is nu.

PS, nogmaals dank voor jullie mooie e-mails. Ik word er oprecht gelukkig van. Dank.