-Dina-Perla Portnaar- Improvisatie is gevaarlijker dan ketterij

Wat als de sluier niet alleen een doek is? Niet alleen een symbool van bescheidenheid of onderdrukking, maar een performatief construct? Wat als het heilige en seculiere niet langer tegenpolen zijn, maar samensmelten in een gedeelde verslaving aan spektakel?

Het Iraanse regime heeft religie getransformeerd tot visueel theater met een lokaal en mondiaal podium. De ‘Opperste Leider’ spreekt letterlijk vanaf een verheven positie. Vrouwen worden op straat mishandeld. Niet alleen omdat ze ongesluierd zijn, maar omdat ze de esthetiek van vroomheid verstoren.

Misschien begrijpen we deze agressie verkeerd. Het gaat niet slechts om vrouwenhaat, maar om dramaturgie. De ongelovige is niet slechts heiligschennend, maar doorbreekt haar rol. Ze verstoort de toneelvoorstelling. Dat maakt haar gevaarlijk. Hetzelfde geldt voor een homoseksuele man, of ieder ander die weigert mee te spelen.

In deze tijden van geopolitieke instabiliteit is Iran’s toneel niet beperkt tot religieuze retoriek. Het regime regisseert angst via symbolisch geweld. Rouwrituelen zijn staatsproducties. Executies worden gepresenteerd als voorstellingen van gerechtigheid. Martelaarschap wordt geënsceneerd als een propagandistische opera. Vooral het laatste…

De religieuze leider is regisseur geworden van heilige scènes, symbolen en sentimenten. De staat is toneelschrijver, profeet en beul in één. Wie uit de rol stapt, verdwijnt. Politiek, ideologisch, economisch, familiair en zelfs lichamelijk. Want wie niet zwijgt, verdwijnt uit het script.

Toch gebeurt er iets buitengewoons. Te midden van de chaos en het geweld zijn in Iran in de afgelopen week politieke gevangenen letterlijk en figuurlijk vrijgekomen. Sommigen ontsnapten uit gevangenissen. Anderen kwamen vrij onder enorme druk. Soms is het echte leven beter dan fictie. The Shawshank Redemption verbleekt erbij.

Velen van hen verlaten na jaren de isoleercel. Ze komen terug van schaduwwetten en valse vonnissen. Hun ontsnapping is meer dan fysiek. Het is een narratieve breuk. Ze grijpen het auteurschap over hun leven terug. In een staat waar elke adem geregisseerd wordt, is vrijheid niet slechts lichamelijk, maar epistemologisch. Uit een Iraanse gevangenis stappen, is de tekst verscheuren die door de sadistische marionettenspeler geschreven is.

Deze dramaturgische logica beperkt zich niet tot Iran. Ook in het Westen nemen ideologische bewegingen liturgische vormen aan. Of het nou religie, feminisme, dekolonisatie of atheïsme betreft. Identiteit moet publiekelijk worden uitgesproken, gecontroleerd en getoond. Symbolen worden valuta’s van transacties. Ook hier wordt afwijking niet besproken, maar bewerkt. Wie het script uitdaagt, riskeert excommunicatie.

Op het voorblad van mijn roman-in-wording schrijf ik (vrij vertaald uit het Engels): “Iedereen is betrokken bij uitsluiting. Of we laten onze menselijkheid en beschaving vallen, of we gaan de uitdaging aan. Het Uur U is nu aangebroken…”

De ironie is schrijnend. De Islamitische Republiek presenteert zichzelf als verdediger van de onderdrukten, terwijl het eigen bevolking wurgt uit naam van God. De Palestijnse zaak wordt door Teheran als decor gebruikt; een propagandistisch toneel om moreel leiderschap te claimen.

Iran bepaalt de bezetting van de heilige oorlog tot in de details. Ze verdedigen een monopolie op pijn verbonden aan ‘gerechtigheid’. Leed wordt geënsceneerd als exclusieve heilige beleving. Israël is in dit theatrale construct niet slechts de vijand, maar een noodzakelijke antagonist.

De sluier is geen kledingstuk meer, maar een semiotisch signaal. Niet slechts een teken van kuisheid, maar van trouw aan het script. Wie de sluier afdoet, verstoort het verhaal. Een vrouw zonder sluier is niet alleen onbedekt, maar vormt geen onderdeel meer van de cast. Ze bedreigt de morele cohesie van de straat. Dames en heren, ze improviseert. Ze leeft. Vanuit de kern van haar ziel.

Dat is de grootste bedreiging voor het regime. Improvisatie verstoort illusie. Het dwingt het publiek om opnieuw te kijken. Daarom moest Mahsa Amini sterven. Haar lichaam was een productiefout in het draaiboek. De poging om haar onzichtbaar te maken, werkte averechts. Ze werd zichtbaar als geen ander. De sluier had ze in anonimiteit moeten kunnen afdoen. Het had een irrelevante daad moeten zijn. Maar de heersende dwang maakte de vrouw met die actie tot icoon.

In het Westen zien we ondertussen hoe solidariteit vaak beperkt wordt tot esthetische gebaren zoals gefilterde foto's, hashtags en uitspraken op festivals. Acteren zonder inhoud. Gebaren zonder prijs. Soms zelfs in lijn met de Iraanse propagandashow.

Want ook in het Westen is de drang naar morele helderheid groot. Voor of tegen. Gesluierd of ongesluierd. Gelovige of afvallige. Bezetter of verzetsheld. De religieuze absolutistische wijze van zwart-witdenken. Ook de pers laat zich graag verleiden tot zo’n binaire kijk. Daarmee ruilen ze complexiteit in voor één camerastandpunt en morele pose.

De schaduwzijde van religie is niet alleen de onderdrukking of het patriarchaat, maar de ritualisering van macht. Een autoriteit die zichzelf rechtvaardigt via script en scène. Wie zijn tekst kent en zijn rol met overtuiging speelt, wordt beloond. De rest wordt uitgewist. De uitdaging is niet alleen om het extremisme af te bouwen, maar om het toneel open te breken.

Echt leven zonder script is beangstigend. Het vereist twijfel. Het vraagt dat je niet weet wat je moet aantrekken, zeggen, of waar je mag staan. Zoals ik leerde toen ik als jongvolwassene uit het ultraorthodoxe jodendom stapte. Maar juist daar, in die onbeschermde ruimte, ontstaat morele verbeelding. Daar ontstaat ware waardigheid. Daar begint het heilige.

De vrouwen in Iran vragen niet alleen om minder religie. Ze vragen om levens zonder script. Dat is wat regimes niet kunnen tolereren. Misschien moeten we in het Westen nadenken over hoe vaak we onze vrijheid inruilen voor de veiligheid van in een rol kruipen. Het goddelijke bestaat juíst buiten het script. Zelfbeschikking is het begin van elke echte revolutie.

Laat me afsluiten met iets ogenschijnlijk triviaals. In de film Mamma Mia, in Westerse en voor Teheran volkomen profane context natuurlijk, heb je een scène waarin vrouwen hun werk laten vallen: bezems, hout, mannen op ladders, enzovoorts. Ze dansen vervolgens op ABBA’s Dancing Queen, waarmee ze zichzelf weer op de eerste plaats zetten. Ze heroveren hun tijd en lichaam. Iedere keer als ik die scène zie, huil ik. Dwaas? Vast. Ver verwijderd van de realiteit in Iran? Absoluut. Maar het raakt iets wezenlijks. De schoonheid van collectieve vrouwelijke ongehoorzaamheid. De vreugde in rebellie. Die scène toont, op kinderlijk simpele wijze, wat vrijheid kán zijn. Hoe het voelt om te dansen. Voor jezelf, niet voor het Westen, God, of het script.

Ik tel de dagen totdat vrouwen in Iran in hun straten kunnen dansen. Wie in het Westen de realiteit van Iran’s nucleaire macht ontkent, feiten verdraait of onderdrukking relativeert, moet zich schamen. Niet alleen om hun onwetendheid, maar om hun medeplichtigheid aan Iran’s propagandatheater. Want de bevrijding van Iran zal een mondiale overwinning zijn. Waar kunst, politiek en geweten eindelijk samenkomen waar ze thuishoren: in de ongeoefende, ontembare hartslag van vrijheid.