-Dina-Perla Portnaar- Meer dan een gebaar, een ideologische opstand

In Dagestan, een Russische republiek in de Kaukasus, waar eerder nog een helse pogrom op Joden plaatsvond op de luchthaven van Machatsjkala, heeft een moslim zakenman besloten een synagoge te financieren. Wat?! Yep. Hier en daar zal er nu behoorlijk cognitieve dissonantie optreden. Terwijl een groep Noord-Afrikaanse moslims hier weer niet van zal opkijken.

Geen protest, pamflet, of poëtische verontwaardiging op sociale media. De beste man zette zijn handtekening onder iets kostbaars en tastbaars. Boven alles, iets dat moreel krachtiger is dan honderd opiniestukken zoals dit schrijven bij elkaar. Hij bouwde iets op waar anderen wilden vernietigen. Aangezien onze omroepen zulk soort feel good news niet zullen berichten, doe ik het bij deze.

Dit moet je niet slechts als nieuwsfeitje vluchtig de revue laten passeren. Dit is ook geen menslievend weetje dat je met een glimlach in een WhatsApp-groep doorstuurt. Het is een ideologische opstand. Een bommetje. Pats! Want als je werkelijk beseft wat deze daad inhoudt, begrijp je dat dit niet simpelweg filantropie is. Geen gebaar. Dit is stil, waardig en dwingend verzet tegen de logica van de bloedgroep. Vooral tegen de tirannie van tribalisme. Als vrijdenker vind ik dit smullen. Over de rol van religie in dit soort gebouwen spreek ik hier even niet. Voor nu focus ik me graag op het bommetje.

Want vergeet niet wat daar gebeurde he? De beelden van de pogrom in Dagestan waren gruwelijk. Opgejut door antisemitische geruchten, buitenlandse haatpropaganda en ideologische kortsluiting stormde een menigte de luchthaven op, op zoek naar vermeende Israëliërs. Kinderen moesten zich verstoppen. Anno nu… Families vluchtten naar toiletten of werden in aparte ruimtes ondergebracht. Ondertussen zwaaiden de gekken met keppels alsof het trofeeën waren.

Dit was geen incident, maar een collectieve inzinking van moreel bewustzijn. Ik wist niet wat ik zag. Dit soort taferelen behoorden tot de geschiedenis. Dacht ik… Toen kwam deze man. Hij zei impliciet: niet in mijn naam. Pun intended. Niet in de naam van mijn geloof. Ook niet in de naam van mijn regio. Blijf. Wees jezelf. Vind een sense of belonging. Ik rijk uit. Waarom zijn het altijd de goede mensen die rectificeren wat de kwaadaardige mensen doen? Dat terzijde.

Kun je nagaan wat zo'n daad doet met onze morele rekenkunde? Want dit soort verhalen passen niet netjes in de schema’s van links of rechts. Niet in de verhaallijnen die we gewend zijn te herhalen als drijfveren voor onze keuzes. Dit is een moslim die een synagoge bouwt in een omgeving waar antisemitisme net diens tanden heeft laten zien. Een soort open hand in een vuistgevecht. Boven alles is het de ontkenning van de logica die de wereld momenteel regeert: jij hoort daar en ik hoor hier. Laten we vooral niet vergeten wie onze vijanden zijn.

We leven in een tijd waarin solidariteit is verschrompeld tot hashtags. Waarin weinig mensen nog de energie lijken te hebben om voorbij de schutting van het eigen gemak te kijken. In die context is deze daad revolutionair. Deze actie draait de moraal weer recht omdat het een signaal is dat menselijke waardigheid geen transactie is. En dat gemak weinig vooruitstrevends voortbrengt.

Je hoeft het bijvoorbeeld niet eens te zijn met de politiek in Israël om de veiligheid van de inwoners te verdedigen wanneer ze bedreigd worden. Dát is beschaving. Soms is beschaving hard werken, ja. Als ik het omdraai naar mezelf toe, lukte het me een tijd geleden vrijwel vlekkeloos. De laatste jaren is het slechts moeiteloos in het geval van een kleinere groep, waaronder – niet lachen, maar het is immers waar – een aantal medewerkers in de categorie de Ander, met een hoofdletter, bij mijn vaste Albert Heijn op Museumplein.

Dit is wat Emmanuel Levinas ooit bedoelde met de verantwoordelijkheid dragen voor de Ander. Niet de Ander die je leuk vindt. Niet de Ander die op je lijkt. De Ander die jouw identiteit niet bevestigt. Deze moslim zakenman heeft precies dat gedaan. Hij heeft niet gekozen voor het slachtofferschap van zijn eigen groep. Niet gewezen op ‘maar zij hebben...’ Of: ‘wij lijden...’ Hij heeft gebouwd. Daarmee heeft hij iets fundamenteels teruggebracht in het publieke domein, namelijk moreel initiatief zonder voorbehoud.

Hoe mooi ik dit bericht ook vind, ik wil tegelijkertijd niet in gratuite bewondering vervallen. Want dat zou deze daad reduceren tot een uitzondering. Ik wil graag dat het (weer) de norm wordt. Dat mensen over landgrenzen en leiders heen loyaal blijven aan elkaar, wat er ook gebeurt. Dit soort morele moed zie ik zelden vanuit zuivere motieven. Meestal is het allemaal een grote poppenkast met niets minder dan de volgende PR-stunt of afleidingsmanoeuvre. Wat jij?

Hoe vaak zie je religieuze leiders, politici of invloedrijke figuren opstaan voor ‘de vijand’, wanneer het hen zelf niets oplevert? In plaats daarvan worden we gevoed met laf taalgebruik. Met ‘beide kanten’-retoriek en eindeloze analyses van ‘context’ totdat elke vorm van geweld verklaarbaar wordt. Maar context is nooit een excuus, al helemaal niet voor dominantie en ondermijning.

De keuze die deze man heeft gemaakt, dwingt je tot nadenken. Wat creëer je zelf eigenlijk? Bouw je bruggen of graaf je dieper in de loopgraven waarin je je veilig voelt? Durf je nog een daad te verrichten die niet meteen door je achterban wordt toegejuicht? Of zit je gevangen in de algoritmen, echo's en zorgvuldig samengestelde personaliteiten?

Een lezer schreef recentelijk onder een stuk van mij dat een bepaald idee als transcendentie klonk. Nou, laat ik dat woord dan maar weer gebruiken. Dit keer in de zin van overstijgen. Dat je als mens het vermogen hebt om je te verheffen boven je conditioneringen, reflexen en wat voor groepsdynamiek dan ook. Pas dan kan je van enige vorm van ontwaking spreken. Dan mag je roepen dat je meer bent dan hoe je bent opgevoed. In een wereld waarin identiteit allesbepalend is geworden (denk aan identiteitspolitiek), klinkt dit als bijna heilig.

Misschien houdt deze synagoge binnenkort dienst voor een kleine gemeenschap. Misschien blijft de synagoge wel leeg. Misschien wordt de synagoge weer vernietigd. Misschien is de synagoge wel een symbool. Misschien wordt de synagoge wel het nieuwe Paradiso van Dagestan. Misschien komt er ooit een dag dat synagogen en diens concurrenten gezien worden voor wat ze werkelijk zijn. Gebrekkig. Wie zal het zeggen.

Hoe dan ook is deze synagoge als moreel monument tot stand gekomen. Als bewijs dat zelfs op plekken van intense haat iets gebouwd kan worden vanuit liefde. Een antwoord. Niet op de vraag wat je bent, maar op de vraag wie je weigert te worden.