-Column Dr. Gert Jan Mulder- Cultuur als kapitaal: waarom arbeidsethos en geloofsovertuiging welvaart verklaren

Neem de Mennonieten in de Chaco-provincie van Paraguay. Deze gemeenschappen, van oorsprong Duits- en Zwitserstalig, vestigden zich er in de twintigste eeuw in een onherbergzaam gebied. Tegen de verwachtingen in bouwden zij welvarende landbouwkolonies op, met moderne coöperaties, eigen infrastructuur en goed georganiseerde gemeenschappen. Volgens betrouwbare schattingen ligt hun inkomen per hoofd van de bevolking meer dan 5 keer hoger dan het nationale gemiddelde van Paraguay[1]. In een land waar corruptie, onderontwikkeling en informele arbeid overheersen, vormen zij een economische en morele tegenpool.

Een vergelijkbaar beeld zien we in Young, Uruguay, waar eveneens Mennonieten wonen. Ze hebben er onder meer de succesvolle zuivelcoöperatie Claldi opgericht, bestaande uit slechts honderd melkveehouders. Samen produceren zij melk, yoghurt, toetjes én melkpoeder — alles lokaal verpakt en verwerkt. De organisatiegraad en efficiëntie waarmee zij opereren, contrasteert scherp met de rest van het Uruguayaanse platteland. Ook hier ligt het inkomen per hoofd aanzienlijk hoger dan het landelijke gemiddelde, en heerst er sociale samenhang, lage werkloosheid en een sterke gemeenschapszin.

In Brazilië vinden we de zogeheten ABC-kolonies: Arapoti, Batavo en Castrolanda, opgericht door Nederlandse boeren die na de Tweede Wereldoorlog naar Zuid-Amerika emigreerden. Hun landbouwcoöperaties behoren vandaag tot de meest succesvolle van het continent. Vooral Batavo, een zuivelcoöperatie, is uitgegroeid tot een modelbedrijf dat Brazilië voorziet van hoogwaardige melk- en zuivelproducten, geproduceerd met Nederlandse efficiëntie en Braziliaanse schaal. De inkomens in deze kolonies liggen aanzienlijk hoger dan in omliggende regio’s, en de gemeenschappen blinken uit in netheid, infrastructuur en onderwijskwaliteit.

En dan is er Orania, in de provincie Noord-Kaap in Zuid-Afrika. Daar vestigde zich ruim 25 jaar geleden een groep Afrikaners — vrij en zonder dwang — met als doel een zelfstandige gemeenschap te bouwen die hun culturele identiteit kon behouden. Inmiddels telt Orania duizenden inwoners, met eigen scholen, klinieken, nutsvoorzieningen, sportvelden, bibliotheken en bedrijven. Criminaliteit is er vrijwel afwezig. Het inkomen per hoofd van de bevolking ligt er drie tot vier keer hoger dan het Zuid-Afrikaanse gemiddelde[2]. Orania is een sociaal-economisch experiment dat opvalt door stabiliteit, veiligheid en vooruitgang — gebouwd op zelfredzaamheid, arbeidsethos en gemeenschapszin.

Hoe verklaar je deze verschillen?

Hier past een herwaardering van Max Weber’s klassieke these uit Die protestantische Ethik und der Geist des Kapitalismus (1905). Weber stelde vast dat het protestantse noorden van Duitsland veel productiever en spaarzamer was dan het katholieke zuiden. In het noorden werd een loonsverhoging gezien als aanmoediging om nog harder te werken en te sparen. In het zuiden leidde diezelfde verhoging tot meer consumptie en eerder stoppen met werken. Geen waardeoordeel, maar een cultureel gedragspatroon.

Wat blijkt? Economische voorspoed is niet alleen het gevolg van kapitaal of beleid, maar diep geworteld in het culturele en morele fundament van een gemeenschap. Wie arbeid waardeert, verantwoordelijkheid draagt, schulden schuwt, en in generaties denkt in plaats van impulsen, bouwt duurzaam vermogen op — of dat nu in de Chaco, Young, Batavo of Orania is.

Dat werpt ook een kritisch licht op veel modern ontwikkelingsbeleid: zolang cultuur niet mee verandert, verandert economische uitkomst slechts tijdelijk. Hulp zonder arbeidsethos is als water in een lek vat. Het verdampt.

Cultuur ís kapitaal. En in een tijd waarin traditionele waarden onder druk staan, is dat misschien wel de meest verwaarloosde waarheid.

Voetnoten en referenties

1. Seiferheld, A. Los menonitas del Chaco Paraguayo, Fundación Friedrich Ebert, 2005. Zie ook: Paraguay Development Indicators – UNDP, 2022.

2. Orania Beweging, economische rapporten en persberichten – www.orania.co.za

3. Max Weber, Die protestantische Ethik und der Geist des Kapitalismus, 1905.

4. Fundação ABC (Batavo, Castrolanda), jaarverslagen en Braziliaanse landbouwdata – www.fundacaoabc.org

5. Interviewgegevens, veldonderzoek en bezoeken aan Young (UY), ABC-kolonies (BR), contacten met mennonieten in Paraguay, Zuid-Afrikaanse bronnen en Martin Bosma.