-Frits Bosch- Ayn Rand

Opinie•04 jun , 13:30

“Mijn filosofie is in essentie het concept van de mens als een heroïsch wezen, met zijn eigen geluk als ‘het morele doel van zijn leven, met productieve prestaties als zijn nobelste activiteit, en de ratio als zijn enige absolute”[1], aldus Ayn Rand (1905-1982). Ze roept ons toe: “mens, je bent niet zomaar een dier op aarde. Je bent een verheven wezen, met een speciale taakopdracht. Je morele doel in het leven moet zijn om prestaties te leveren als je nobelste activiteit. Streef je eigen geluk na. Een productief leven is een volvoerd leven. Gebruik daarbij je ratio in de meest absolute zin.”

Deze stelregel staat centraal in Ayn Rand’s filosofie ‘objectivisme’. Objectivisme is een manier van leven en een wijze van handelen. Het draait om het nastreven van eigen geluk, zonder te treden in de rechten van anderen. Daarvoor is vrijheid nodig, zodat het individu kan floreren. Vrijheid betekent volgens Rand in economisch opzicht laissez faire kapitalisme, dat een vrije markt zonder overheidsbemoeienis inhoudt.

Lees ook

Er zijn diverse theoretische verhandelingen geschreven over objectivisme en vele recensies zijn verschenen over Rand’s boeken The Fountainhead en Atlas Shrugged. Die weg ga ik niet op. Ik wil in de eerst plaats objectivisme tegen het licht houden. Vervolgens bezie ik hoe de maatschappij eruitziet als objectivisme wordt toegepast en ten slotte beschouw ik of er landen zijn die objectivisme daadwerkelijk toepassen. Mijn opzet is om rechtstreeks vanuit Rand’s teksten en interviews haar gedachtegoed te omschrijven en de consequenties daarvan op onze maatschappij te projecteren. Dit zonder me te laten beïnvloeden door filosofen die hun mening over objectivisme ten beste geven. Ayn Rand’s filosofie is in de Verenigde Staten populair. In Europa is ze nauwelijks bekend. Ze wordt amper gelezen, maar intellectuelen kennen natuurlijk wel vagelijk haar roeping. Dus herhaalt men altijd maar weer misverstanden over haar gedachtegoed, zonder de draagwijdte ervan te doorgronden. Objectivisme staat contrair aan onze moraliteit. Hopelijk kan dit boek recht doen aan haar filosofie.

Dit is het eerste boek, door een Europese auteur, dat ingaat op Rand’s filosofie en daarbij een projectie pleegt op de praktijk van de Westerse samenleving, met een accent op de verzorgingsstaat van Nederland. Het lijkt me niets te vroeg dat we hier kennis maken met haar gedachtengoed.

Economen constateren en beschrijven allerlei economische verschijnselen, die ze al dan niet goedkeuren, mede afhankelijke van hun politieke richting. Dat is de reden dat economen het nooit met elkaar eens zijn: er zit geen filosofie achter. Het gebrek bestaat volgens Rand uit hun onvermogen of onwil om de strijd te voeren waar die moest worden gestreden: op moreel filosofische gronden.

Objectivisme heeft een belangrijke link naar de economie. Ik schenk aandacht aan de zogenaamde Oostenrijkse School van economen. Dit is een stroming die aanpalend is aan objectivisme. Kunnen ze elkaar versterken?

De westerse wereld – en vooral West-Europa – zoekt een nieuwe koers. De Amerikaanse vice-president J.D. Vance sprak over “The enemy within Europe”[2]. Kan objectivisme houvast bieden? Wat is de betekenis van objectivisme heden ten dage? Laten we met Rand out-of-the box’ denken en ons voordeel doen met objectivisme als inspiratiebron voor mens en maatschappij.

Objectivisme moraalfilosofie voor mens en maatschappij

Filosofie of wijsbegeerte is de oudste theoretische discipline die het streven uitdrukt naar kennis en wijsheid. De filosofie houdt zich bezig met fundamentele vragen over zaken als het bestaan, de werkelijkheid, de ratio, de waarden, de taal en het menselijke verstand. Oorspronkelijk betekende filosofie: liefde voor wijsheid. Filosofie is een centraal element in de intellectuele geschiedenis van een cultuur.

Ayn Rand is cultuurfilosoof. Ze noemt haar filosofie ‘Objectivisme’. Objectivisme is de filosofie omtrent de moraliteit van mens en maatschappij. Het legt de focus op de realiteit zoals wij het ervaren in het hier en nu. Het kent vijf dimensies die elkaar logisch opvolgen:

Ratio is de enige richtsnoer waardoor de mens, als rationeel wezen, een zinvol leven kan leiden. De ethiek, normen en waarden, ontspruiten aan de rationaliteit en zijn als enig juiste instrument bruikbaar voor het individu.
Centraal staat het belang van het individu, niet het belang of de belangen van collectiviteiten of minderheden. Rand: “de kleinste minderheid is het individu.” Als de ratio de enige richtsnoer is waardoor de mens, als rationeel wezen, een zinvol leven kan leiden, dan moet het belang van het individu centraal staan. Het probleem van de huidige tijd is volgens Rand dat ratio verworpen wordt als de standaard waarlangs de realiteit beoordeeld kan worden.
Het doel van rationele moraliteit is dat het kan leiden tot ons persoonlijk geluk. Zonder rationele moraliteit lijkt persoonlijk geluk moeilijk haalbaar. Zonder rationaliteit resteert onzekerheid en twijfel.
Persoonlijk geluk is te realiseren in een wereld zonder dwang. We zijn dus op zoek naar een politiek systeem dat streeft naar vrijheid zonder dwang.
Kapitalisme is het beste systeem om zoveel mogelijk vrijheid te realiseren. Het kapitalisme laat de mens immers vrij om te produceren en met elkaar handelstransacties aan te gaan op een objectieve en rationele wijze, zonder te vervallen in emoties en altruïsme. Kapitalisme is ‘best in class’.

In deze tijd van weer opbloeiend collectivisme, nationalisme en interventionisme, is het zeer verfrissend en welkom dat Frits Bosch met dit boek de filosofie en het indrukwekkende werk van Ayn Rand onder de aandacht brengt en beknopt vergelijkt met de opvattingen van de Oostenrijkse school in de economie. Het leest als een waarschuwing tegen en uitweg uit het collectivistische denken. Van harte aanbevolen!

Lex Hoogduin, Emeritus hoogleraar economie aan de Rijksuniversiteit Groningen en voorzitter van het Mises Instituut Nederland

Ayn Rand introduceerde haar filosofie van het objectivisme in de vuistdikke klassieker Atlas Shrugged. Frits Bosch weet deze filosofie over hoe een vol en gelukkig leven te leiden, gebaseerd op de rede en objectiviteit, overtuigend toe te passen op actuele onderwerpen met dit duidelijke en richtinggevende boek.

Onno de Lange, Instituut voor Pensioeneducatie

[1] ‘The Virtue of Selfishness’ (1964)

[2] J.D. Vance 24.10.24 op de Security Conference te München

Frits Bosch, econoom en socioloog, auteur van ‘De Wereld volgens Ayn Rand'